Διατήρηση - προστασία του γυπαετού στην Κρήτη

Περιοχές υλοποίησης του προγράμματος - Στόχοι του προγράμματος - Δράσεις του προγράμματος - Δράσεις ενημέρωσης / ευαισθητοποίησης - Αποτελέσματα του προγράμματος - Πηγές πληροφόρησης

Το 1998 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή – Γενική Δ/νση Περιβάλλοντος χρηματοδότησε πρόγραμμα LIFE – ΦΥΣΗ με θέμα: «Διατήρηση – Προστασία του Γυπαετού στην Ελλάδα» [Β4-3200/98/444], που υλοποιήθηκε από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης (Μ.Φ.Ι.Κ.) και την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία (Ε.Ο.Ε.) την περίοδο Οκτώβριος 1998 – Φεβρουάριος 2002 (διάρκεια 41 μήνες).

Κατά την υλοποίησή του το πρόγραμμα αυτό αναγνώρισε και κατέγραψε όλες τις σημαντικές για το είδος θέσεις και περιοχές στην Κρήτη, εκτίμησε τα προβλήματα που αντιμετωπίζει αυτό σε κάθε περιοχή, υλοποίησε επείγοντα μέτρα διαχείρισης και προστασίας, όπως η επόπτευση – φύλαξη σημαντικών για την αναπαραγωγή του είδους θέσεων και η παροχή συμπληρωματικής τροφής σε επιλεγμένα σημεία, και πραγματοποίησε εκστρατεία ενημέρωσης – ευαισθητοποίησης του πληθυσμού. Τέλος, το πρόγραμμα προχώρησε στην εκπόνηση των απαιτούμενων από την Ελληνική Νομοθεσία Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών και Σχεδίων Διαχείρισης, για τις σημαντικότερες για τον Γυπαετό περιοχές του νησιού, ώστε αυτές να διαχειρισθούν και να προστατευθούν αποτελεσματικά, με τρόπο συμβατό προς την τοπική ανάπτυξη, μέσα από κατάλληλο θεσμικό και διοικητικό πλαίσιο.

Στο πλαίσιο του ίδιου χρηματοδοτικού μέσου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (LIFE – ΦΥΣΗ 2002), το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης – Διεύθυνση Δασών και το Δήμο Ιναχωρίου, ανέλαβε την υλοποίηση ενός νέου προγράμματος με θέμα: «Δράσεις για τη Διατήρηση – Προστασία του Γυπαετού και της Βιοποικιλότητας στην Κρήτη» [LIFE02 NAT/GR/8492]. Η υλοποίηση του προγράμματος ξεκίνησε στις 01/07/2002 και ολοκληρώθηκε στις 30/06/2006 (διάρκεια 48 μήνες).

Το πρόγραμμα υλοποίησε τις πλέον επείγουσες διαχειριστικές δράσεις προστασίας για τον Γυπαετό, το σπανιότερο είδος αρπακτικού στη χώρα μας και γενικότερα στα Βαλκάνια, σε ολόκληρη την Κρήτη, καθώς και επιλεγμένα μέτρα διαχείρισης σε δύο από τις σημαντικότερες για τον Γυπαετό και τη βιοποικιλότητα περιοχές της Κρήτης, την περιοχή των Αστερουσίων – Κόφινα και την περιοχή του Αγίου Δικαίου.

Περιοχές υλοποίησης του προγράμματος
Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε σε έξι ορεινές περιοχές της Κρήτης:
1. Μετερίζια – Άγιος Δίκαιος – Τσουνάρα – Βιτσιλιά Λευκών Ορέων [pSCI: GR 4340004, SPA: GR 4340016].
2. Εθνικός Δρυμός Σαμαριάς – Φαράγγι Τρυπητής – Ψηλάφι – Κουστογέρακο [pSCI: GR 4340008, SPA: GR 43400014].
3. Κουρταλιώτικο Φαράγγι – Φαράγγι Πρέβελης [pSCI: GR 4330003, SPA: GR 4330007].

4. Κρουσώνας – Βρωμόνερο Ίδης / Όρος Ψηλορείτης (Νοτιοδυτικό Τμήμα) [pSCI: GR 4310009, SPA: GR 4310009 / GR 4330009].
5. Ανατολικά Αστερούσια Όρη [pSCI: GR 4330005, SPA: GR 4330003].
6. Κορυφή Λάζαρος – Μαδάρα Δίκτης / Κορυφή Κούπα (Δυτική Δίκτη) [pSCI: GR 4320002, SPA: GR 4320010 / GR 4310011].

Στόχοι του προγράμματος
Το πρόγραμμα είχε ως στόχο τη διατήρηση – προστασία του υπάρχοντος πληθυσμού του Γυπαετού στην Κρήτη και τη διαχείριση της ορεινής βιοποικιλότητας, μέσω της υποστήριξης των περιφερειακών και τοπικών αρχών για την υλοποίηση των σημαντικότερων διαχειριστικών δράσεων που προβλέπονται από τα Διαχειριστικά Σχέδια και τις Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος LIFE – ΦΥΣΗ 1998 για τις έξι ορεινές περιοχές του προγράμματος.

Συγκεκριμένα, οι σημαντικότεροι στόχοι του προγράμματος ήταν οι ακόλουθοι:

• Συντονισμός και υποστήριξη των κρατικών υπηρεσιών για τη βελτίωση του καθεστώτος προστασίας του Γυπαετού στην Κρήτη
• Περιορισμός των ανθρωπογενών παραγόντων θνησιμότητας τόσο του Γυπαετού όσο και άλλων ειδών προτεραιότητας
• Βελτίωση της αναπαραγωγικής επιτυχίας και του ποσοστού επιβίωσης του Γυπαετού μέσω της υλοποίησης συγκεκριμένων διαχειριστικών δράσεων
• Βελτίωση της κατάστασης των βιοτόπων φωλεοποίησης και τροφοληψίας τόσο του Γυπαετού όσο και των άλλων ειδών προτεραιότητας στην Κρήτη
• Αύξηση της ενημέρωσης – ευαισθητοποίησης των τοπικών κοινοτήτων και ενίσχυση της συμμετοχής διαφόρων κοινωνικών ομάδων σε θέματα διαχείρισης και προστασίας των αρπακτικών πουλιών
• Προώθηση βιώσιμων και συμβατών με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας αγροπεριβαλλοντικών πρακτικών και οικοτουριστικών δραστηριοτήτων σε δύο περιοχές του προγράμματος (Αστερούσια και Άγιος Δίκαιος), σε πιλοτική βάση.
• Συντονισμός των δράσεων διατήρησης και προστασίας για τον εναπομείναντα πληθυσμό του Γυπαετού στην Κρήτη.

Δράσεις του προγράμματος
Οι σημαντικότερες δράσεις του προγράμματος ήταν οι ακόλουθες:

• Δημιουργία της Ομάδας Διαχείρισης του Προγράμματος, όπου εμπλέκονταν οι αρμόδιες υπηρεσίες της Περιφέρειας Κρήτης, οι Δασικές Υπηρεσίες της Κρήτης και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Κρήτης, ώστε να συντονιστούν οι σχετικές πρωτοβουλίες και δράσεις κατά τη διάρκεια υλοποίησης του προγράμματος.
• Εκπόνηση Διαχειριστικών Σχεδίων για την εκτατική κτηνοτροφία και τις παραδοσιακές καλλιέργειες στις περιοχές των Αστερουσίων και του Άγιου Δίκαιου. Τα προαναφερόμενα Διαχειριστικά Σχέδια υλοποιήθηκαν από τις Διευθύνσεις Δασών Ηρακλείου και Χανίων αντίστοιχα.
• Εντατική παρακολούθηση των πληθυσμών του Γυπαετού και άλλων προστατευόμενων αρπακτικών πουλιών στους ορεινούς όγκους της Κρήτης. Η παρακολούθηση πραγματοποιήθηκε με καταμετρήσεις ατόμων στο πεδίο, με παρατήρηση μαρκαρισμένων ή δακτυλιωμένων ατόμων και με παρακολούθηση ραδιοσημασμένων ατόμων με ειδικούς πομπούς. Συνολικά, ο πληθυσμός του Γυπαετού εκτιμάται σε 30 άτομα, με συνολικά 5-6 αναπαραγωγικά ζευγάρια.
• Διάσωση του δεύτερου νεοσσού των Γυπαετών (που ποτέ δεν επιβιώνει στη φωλιά) και ανατροφή του, με σκοπό τη μελλοντική απελευθέρωσή του στην Κρήτη. Η παρακολούθηση της επώασης και εκκόλαψης των αυγών και της ανάπτυξης των νεοσσών έγινε με μικροκάμερες που τοποθετήθηκαν σε επιλεγμένες φωλιές του είδους. H δράση απέβλεπε στην παρακολούθηση δύο φωλιών (Α και Β), ώστε να συγκεντρωθούν πληροφορίες για την φαινολογία αναπαραγωγής και τη συμπεριφορά του είδους (διάρκεια επώασης αυγών, διαφορά εκκόλαψης των νεοσσών, αδελφοκτονία κ.ά.). Στη συνέχεια, η πληροφορία αυτή θα εφαρμοζόταν στην φωλιά Α, όπου το ζευγάρι αποτύγχανε συνέχεια τα τελευταία πέντε χρόνια. Αυτό σήμαινε την απομάκρυνση των αυγών και επώασή τους με τεχνητά μέσα, ή την αφαίρεση του δεύτερου νεοσσού και ανατροφή του σε αιχμαλωσία. Δυστυχώς, το ζευγάρι της φωλιάς Α χάθηκε τον πρώτο χρόνο του προγράμματος. Επίσης για το ζευγάρι Β, το οποίο φώλιαζε με επιτυχία κάθε χρόνο από το 2000 και μετά, η ομάδα του προγράμματος έκρινε πως η δράση δεν έπρεπε να εφαρμοστεί λόγω υψηλού κινδύνου θήρευσης από κοράκια.
• Παροχή πρόσθετης τροφής (λειτουργία ταϊστρών) σε ορεινές περιοχές του προγράμματος. Στόχος της λειτουργίας των ταϊστρών ήταν η ενίσχυση της τακτικής αναπαραγωγής του Γυπαετού και η αύξηση της διαθεσιμότητας τροφής για τους νεαρούς Γυπαετούς.
• Σχεδιασμός και υλοποίηση προγράμματος παρακολούθησης και φύλαξης των Καταφυγίων Άγριας Ζωής στους ορεινούς όγκους του νησιού από τις αρμόδιες Δασικές Υπηρεσίες και τους θηροφύλακες της Κυνηγετικής Ομοσπονδίας. Προηγήθηκαν ειδικά επιμορφωτικά σεμινάρια στην Κρήτη και ένα εκπαιδευτικό ταξίδι στο Καταφύγιο Αρπακτικών Πουλιών της Δαδιάς.
• Διανομή 1.000 ειδικών σφηκοπαγίδων στους μελισσοκόμους της Κρήτης, προκειμένου να περιορισθεί η χρήση των δηλητηριασμένων δολωμάτων για τις σφήκες, δραστηριότητα ιδιαίτερα επιβλαβής για τα αρπακτικά πουλιά.
• Διαχείριση αυτόχθονων θηραματικών ειδών. Στη δράση περιλαμβανόταν η εκτροφή νησιωτικής πέρδικας τοπικού γενετικού υλικού και η λειτουργία κλωβών εγκλιματισμού με σκοπό τον εμπλουτισμό των φυσικών πληθυσμών τους στα Καταφύγια Άγριας Ζωής. Συνολικά απελευθερώθηκαν κατά τη διάρκεια του προγράμματος 6.000 πέρδικες στα Αστερούσια και στον Άγιο Δίκαιο.
• Πιλοτική αποκατάσταση υποβαθμισμένων περιοχών (π.χ. φυτεύσεις αυτοφυών ειδών), κατασκευή υποδομών για την υποστήριξη της εκτατικής κτηνοτροφίας (π.χ. ποτίστρες) και κατασκευή μικρών υδατοσυλλογών για την άγρια πανίδα.
• Προώθηση του οικοτουρισμού στις ορεινές περιοχές του προγράμματος με άξονα την ιδιαίτερη αξία του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Η δράση περιλάμβανε τη συντήρηση και τη σήμανση παλιών μονοπατιών, την κατασκευή παρατηρητηρίων, τη δημιουργία Κέντρων Ενημέρωσης, τη διοργάνωση εκδηλώσεων και γιορτών, καθώς και την παραγωγή ενημερωτικού υλικού και εκδόσεων (π.χ. οικοτουριστικοί οδηγοί).
• Η ιστοσελίδα του προγράμματος ενημερωνόταν σε τακτά χρονικά διαστήματα με όλα τα νέα στοιχεία για το πρόγραμμα και την υλοποίηση συγκεκριμένων δράσεων. Επιπλέον, δημιουργήθηκε στο διαδίκτυο μια ομάδα επικοινωνίας (newsgroup) για την προστασία του Γυπαετού στα Βαλκάνια και την Κρήτη, καθώς και για την ενημέρωση των σχετικών παρατηρήσεων του είδους. Η ομάδα επικοινωνίας βρίσκεται σε αυτή τη δικτυακή διεύθυνση.

Δράσεις ενημέρωσης – ευαισθητοποίησης
Έμφαση δόθηκε στην ενημέρωση – ευαισθητοποίηση του κοινού, καθώς και στη διάδοση των αποτελεσμάτων του προγράμματος. Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια του προγράμματος υλοποιήθηκαν οι ακόλουθες δράσεις:

• Δημοσιοποίηση υλοποίησης του προγράμματος, ενημέρωση τοπικών κοινοτήτων και συχνή ενημέρωση για τις δράσεις του προγράμματος.
• Δημιουργία και λειτουργία Κέντρων Ενημέρωσης: Κατά τη διάρκεια του προγράμματος λειτούργησαν Κέντρα Ενημέρωσης στο Ηράκλειο (εκθεσιακός χώρος του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης), στα Χανιά (στο παλαιό λιμάνι της πόλης κατά τους καλοκαιρινούς μήνες) και στη Ρογδιά Ν. Χανιών. Το τελευταίο θα συνεχίσει να λειτουργεί και μετά τη λήξη του προγράμματος σε καθημερινή βάση (για πληροφορίες: 28220 51510 ή στο Δήμο Ιναχωρίου, τηλ. 28220 61544). Τέλος, κινητή έκθεση του προγράμματος επισκέφτηκε όλες σχεδόν τις ορεινές περιοχές της Κρήτης και ενημέρωσε τους κατοίκους για τους στόχους και τις δράσεις του προγράμματος.
• Παραγωγή ενημερωτικού υλικού: Πιο συγκεκριμένα:
  • Ενημερωτικό φυλλάδιο, αφίσες και αυτοκόλλητα.
  • Ειδικά μακό μπλουζάκια με στάμπες ειδών της άγριας ζωής,
  • Δύο ενημερωτικά ντοκιμαντέρ σε DVD (Άγιος Δίκαιος, Αστερούσια).
  • Φωτογραφικό λεύκωμα 78 σελίδων για την «Ορεινή Κρήτη».
  • Ορνιθολογικοί οδηγοί για τις περιοχές του Άγιου Δίκαιου και των Αστερουσίων.
  • Οικοτουριστικοί οδηγοί για τις περιοχές του Άγιου Δίκαιου και των Αστερουσίων.
  • «Οδηγός Ορθής Γεωργικής Πρακτικής», που αφορά τη γεωργία και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας.
  • Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα: «Προστασία και Διαχείριση των Πληθυσμών των Γυπών» (Θεσσαλονίκη, 14-16 Νοεμβρίου 2005), που διοργανώθηκε σε συνεργασία με το WWF Ελλάς.
• Διοργάνωση Συναντήσεων Εργασίας: Διοργανώθηκαν οι ακόλουθες συναντήσεις εργασίας (workshops) και / ή συνέδρια:
  α) «Δίκτυο για τη Διατήρηση – Προστασία του Γυπαετού στα Βαλκάνια», Δαδιά Ν. Έβρου, 29-31 Μαρτίου 2004.
  β) «Προστασία και Διαχείριση των Πληθυσμών των Γυπών», Θεσσαλονίκη, 14-16 Νοεμβρίου 2005.
  γ) «Δράσεις για τη Διατήρηση – Προστασία του Γυπαετού στην Ευρώπη», Έλος Ν. Χανίων, 5-9 Απριλίου 2006.
• Υλικό Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης: Στο πλαίσιο του προγράμματος, κατασκευάστηκαν δέκα «Μουσειοβαλίτσες του Γυπαετού» και δόθηκαν στις διευθύνσεις τόσο της Πρωτοβάθμιας όσο και της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στους νομούς της Κρήτης (σύνολο 8), ενώ δύο μουσειοβαλίτσες παρέμειναν στο Εκπαιδευτικό Τμήμα του ΜΦΙΚ. Η «Μουσειοβαλίτσα» δημιουργήθηκε για μαθητές της Πρωτοβάθμιας και της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Ως σκοπό έχει να μπορέσουν να γνωρίσουν τα παιδιά αυτό το μοναδικό πουλί, να μάθουν για τον κύκλο ζωής του και να ενημερωθούν για τις συνήθειές του. Γι' αυτό το λόγο δημιουργήθηκε ένα πακέτο εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, ώστε η γνώση να μεταφερθεί στα παιδιά με τρόπο αβίαστο, παίζοντας και δημιουργώντας.
• Διοργάνωση φεστιβάλ για τη φύση: Με στόχο την καλύτερη προσέγγιση των τοπικών κοινωνιών και την αποτελεσματικότερη ενημέρωση – ευαισθητοποίηση του κοινού και των επισκεπτών σε περιβαλλοντικά θέματα, τη γνωριμία τους με το πρόγραμμα και τους στόχους του και την προώθηση των φιλικών προς το περιβάλλον πρακτικών για τις χρήσεις γης και τα παραγόμενα προϊόντα, πραγματοποιήθηκαν από τις Διευθύνσεις Δασών της Κρήτης – σε συνεργασία με τους τοπικούς Δήμους – δύο φεστιβάλ στα Αστερούσια και τον Άγιο Δίκαιο. Τα φεστιβάλ αυτά, που πραγματοποιήθηκαν το 2004 και το 2005, επιδιώκεται να γίνουν σημαντικά ετήσια γεγονότα στις δύο προαναφερόμενες περιοχές.
  
  Αποτελέσματα του προγράμματος
  Τα αποτελέσματα του προγράμματος είναι περιληπτικά τα ακόλουθα:
  - Συντονισμός των δράσεων διαχείρισης και προστασίας στις Ζώνες Ειδικής Προστασίας (SPA) της Κρήτης και απόκτηση σχετικής εμπειρίας και γνώσεων από τις αρμόδιες εθνικές, περιφερειακές και τοπικές αρχές.
  - Απόκτηση τεχνογνωσίας σε θέματα διαχείρισης απειλούμενων ειδών ορνιθοπανίδας από τις αρμόδιες αρχές και φορείς (Διευθύνσεις Δασών, Τοπική Αυτοδιοίκηση, Κυνηγετικοί Σύλλογοι κ.ά.)
  - Εκπόνηση Διαχειριστικών Σχεδίων για τις αγρο-περιβαλλοντικές μεθόδους σε δύο περιοχές του προγράμματος (Αστερούσια, Άγιος Δίκαιος)
  - Κατασκευή υποδομών για την ορθότερη κατανομή του κτηνοτροφικού κεφαλαίου σε επιλεγμένες περιοχές του προγράμματος και συνεπώς μείωση των δυσμενών επιδράσεων στο περιβάλλον (χλωρίδα, αβιοτικό περιβάλλον), καθώς και για την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των προστατευόμενων ειδών.
  - Περιορισμός των ανθρωπογενών παραγόντων θνησιμότητας των ειδών προτεραιότητας, συμπεριλαμβανομένων της λαθροθηρίας και της χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων.
  - Βελτίωση της αναπαραγωγικής επιτυχίας των υπαρχόντων ζευγαριών Γυπαετού στην Κρήτη, αύξηση της δυνατότητας δημιουργίας ζευγαριών από μοναχικά άτομα και δημιουργία των απαραίτητων προϋποθέσεων για τη μελλοντική εξάπλωση του πληθυσμού του είδους.
  - Θηραματοπονική διαχείριση για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και κατά συνέπεια εξασφάλιση της επιβίωσης του είδους που βρίσκεται στις υψηλότερες θέσεις της οικολογικής πυραμίδας.
  - Αναπροσανατολισμός των υπαρχόντων μοντέλων μη βιώσιμης ανάπτυξης στις ορεινές περιοχές της Κρήτης, μέσω της προώθησης της ανάπτυξης μικρής κλίμακας οικοτουριστικών δραστηριοτήτων.
  - Αύξηση της ενημέρωσης – ευαισθητοποίησης των τοπικών κοινοτήτων και ενεργή συμμετοχή τους σε δράσεις διαχείρισης και προστασίας ειδών προτεραιότητας στην Κρήτη.
  - Υλοποίηση προγράμματος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στην Κρήτη και παραγωγή σχετικού ενημερωτικού υλικού.
  - Παραγωγή ενημερωτικού υλικού: αφίσες, φυλλάδια, ορνιθολογικοί οδηγοί, οικοτουριστικοί οδηγοί, φωτογραφικό λεύκωμα, ντοκιμαντέρ, T-shirts κ.ά.
  
  Πηγές πληροφόρησης
  Μετά τη λήξη του προγράμματος, όλα τα στοιχεία και τα παραδοτέα του προγράμματος θα παραμείνουν διαθέσιμα στο κοινό. Η κύρια πηγή πρόσβασης σε αυτά είναι η ιστοσελίδα του προγράμματος μέσα από την οποία οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να έχουν πρόσβαση στο ενημερωτικό υλικό, τις αναφορές και τα βασικά επιστημονικά παραδοτέα. Καθώς οι περισσότερες από τις επιστημονικές αναφορές του προγράμματος περιέχουν πρωτογενή ερευνητικά στοιχεία, αυτές δεν θα αναρτηθούν στο διαδίκτυο. Παρ’ όλα αυτά θα είναι διαθέσιμες στους ενδιαφερόμενους μέσω του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης [Διεύθυνση: Πανεπιστήμιο Κρήτης, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης (Μ.Φ.Ι.Κ.), Τ.Θ. 2208, 71409 Ηράκλειο, Κρήτη, Τηλ. 2810393265, Fax 2810324366].
  
  mprobonas@nhmc.uoc.gr