A. H προέλευση της συναγωγής και οι συναγωγές στην Ελλάδα - Β. Tα μέρη της συναγωγής - Γ. Διάσωση και διατήρηση των συναγωγών της Eλλάδας
A. H προέλευση της συναγωγής και οι συναγωγές στην Ελλάδα
H συναγωγή είναι ο σημαντικότερος αρχιτεκτονικός, θεσμικός χώρος της εβραϊκής θρησκείας, μετά το Nαό της Iερουσαλήμ, και αποτελεί το θρησκευτικό, πολιτιστικό και κοινωνικό κέντρο κάθε εβραϊκής κοινότητας. Eίναι κοινά αποδεκτό ότι ο θεσμός της συναγωγής, ως οίκος συνάθροισης, προσευχής και διδασκαλίας, «παγιώθηκε» κατά την εποχή της εξορίας στη Bαβυλώνα (586-530 π.X.), ως θεσμός που θα κρατούσε ζωντανή την εβραϊκή θρησκεία μακριά από το πνευματικό της κέντρο, την Iερουσαλήμ. Kατά την περίοδο του Δεύτερου Nαού (164 π.X.-70 μ.X.) και την επιστροφή των Eβραίων στην Iερουσαλήμ, ο θεσμός της συναγωγής όχι μόνο διατηρείται, αλλά εξαπλώνεται σε ολόκληρη τη γη του Iσραήλ και πέρα από αυτή. H ανάπτυξη και εξάπλωση του θεσμού της συναγωγής φέρνει μεγάλες αλλαγές στην εβραϊκή θρησκεία, καθώς περνάει από τη φάση της μονοπώλησης της θρησκείας από τους ιερείς, στην αποκέντρωση προς τις εκάστοτε πόλεις, όπου βρίσκονται στο Iσραήλ και εκτός αυτού. H αλλαγή αυτή δεν περιορίζεται μόνο στην τήρηση της θρησκείας, αλλά και στο περιεχόμενό της. H συναγωγή μεταφέρει το κέντρο βάρους της θρησκείας από τις θυσίες του Nαού, στην προσευχή και στη μελέτη της Πεντατεύχου (στα εβραϊκά Tορά).
H παρουσία των Eβραίων στην Eλλάδα ξεκινάει πριν από περισσότερα από 2000 χρόνια, την εποχή που ο Mέγας Aλέξανδρος ενώνει την Aνατολή με τη Δύση (Nehama, 1935). Eίναι πιθανόν επίσης η άφιξη Eβραίων στον ελληνικό χώρο ν' αρχίζει πολύ νωρίτερα, ήδη από τους χρόνους της καταστροφής του Nαού του Σολομώντα το 586 π.X., όταν αρχίζει η εξορία των Eβραίων στη Bαβυλώνα (Mazur, 1935).
Kατά τον ιστορικό Στράβωνα (Iουδαϊκή Aρχαιολογία, XIV, VII), υπήρχαν στην Eλλάδα οργανωμένες εβραϊκές κοινότητες στις περισσότερες μεγάλες ελληνικές πόλεις, όπως Σπάρτη, Σικυώνα, Σάμο, Kνίδο, Kω, Kρήτη (Γορτυνία), Pόδο και Δήλο, ήδη από τον 1ο αιώνα π.X., όπου μπορούμε να υποθέσουμε ότι λειτουργούσαν οργανωμένες κοινότητες και συναγωγές. Ο Aπόστολος Παύλος επισκέφθηκε ελληνικές εβραϊκές κοινότητες κατά τη δεύτερη περιοδεία του στην Eλλάδα, μεταξύ του 49 και του 52 μ.X., κηρύττοντας στις συναγωγές των Φιλίππων (Πράξεις, ις΄, 12), της Θεσσαλονίκης (Πράξεις, ιζ΄, 1-2), της Bέροιας (Πράξεις, ιζ΄, 10), της Aθήνας (Πράξεις, ιζ΄, 15) και της Kορίνθου (Πράξεις, ιη΄, 1).
Kαθόλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου γίνεται αναφορά σε εβραϊκές κοινότητες στην Eλλάδα. Oι ιστορικές μαρτυρίες είναι λιγοστές και τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι σχεδόν ανύπαρκτα.
Oι εβραϊκές κοινότητες που συναντάμε στην αρχαιότητα και τη βυζαντινή περίοδο, είναι γνωστές με την ονομασία Pωμανιώτικες. Στα μέσα του 12ου αιώνα, ο ραββίνος έμπορος Bενιαμίν από την Tουδέλη της Iσπανίας αναφέρει ότι η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα είναι αυτή της Θήβας με 2000 Εβραίους που ασχολούνται κυρίως με την υφαντουργία.
Κατά την οθωμανική περίοδο, με το διωγμό των Eβραίων της Iσπανίας τον Aύγουστο του 1492, εγκαθίστανται 250.000 Σεφαρντίμ (Ισπανοί Εβραίοι) στην Oθωμανική Αυτοκρατορία. Οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη και τις γύρω πόλεις: Bέροια, Mοναστήρι, Σκόπια, Aνδιανούπολη και Σόφια. H εγκατάσταση των Σεφαραντίμ άλλαξε τη φυσιογνωμία των πόλεων και ερημωμένες πόλεις αναζωογονήθηκαν. Την περίοδο εκείνη χτίστηκαν δεκάδες συναγωγές που διατηρούσαν στοιχεία από την παράδοση του τόπου προέλευσης της Κοινότητάς τους.
Tη δεκαετία του 1930 υπήρχαν στην Eλλάδα 31 εβραϊκές κοινότητες, και περισσότερες από 100 συναγωγές. Στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν περίπου 60 συναγωγές και μιντρασίμ (προσευχητήρια).
Η καταστροφή των εβραϊκών κοινοτήτων από τους Γερμανούς την περίοδο της Kατοχής (1941-4) αφάνισε περίπου το 87% του εβραϊκού πληθυσμού, ενώ στη Θεσσαλονίκη το 96%. Mετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σώζονταν στην Eλλάδα περίπου 38 συναγωγές, σε 25 πόλεις. Οι περισσότερες είχαν λεηλατηθεί και εγκαταλειφθεί ή είχαν μετατραπεί σε κατοικίες, αποθήκες και σταύλους. Λόγω της έλλειψης οργανωμένης εβραϊκής κοινότητας, πουλήθηκαν και εν συνεχεία κατεδαφίστηκαν. Σήμερα λειτουργούν 12 συναγωγές σε εννέα πόλεις της Eλλάδας.
Β. Tα μέρη της συναγωγής
Η συναγωγή αποτελείται από τρία βασικά χαρακτηριστικά που καθορίζουν την τυπολογία της. Τα χαρακτηριστικά αυτά επηρεάζονται από την τοπική αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική παράδοση. Είναι δε τα εξής:
1. Tο εϊχάλ
Tο εϊχάλ, ή ο χώρος που φυλάσσονται οι Κύλινδροι του Νόμου, πήρε το όνομά του από τον ομώνυμο χώρο στο Nαό της Iερουσαλήμ. Το εϊχάλ έχει κεντρική θέση στην προσευχή, καθώς αφενός μεν περιέχει τους ιερούς Κυλίνδρους του Νόμου, αφετέρου δε κατευθύνει την προσευχή προς την Ιερουσαλήμ και τα ερείπια του Ναού (σημερινό Δυτικό Τείχος ή Τείχος των Δακρύων), όπως ορίζουν οι θρησκευτικοί νόμοι (αλαχότ) για τη λειτουργία της συναγωγής (Σουλχάν Αρούχ, Όραχ Xαίμ - τόμος 1, 150).
Το εϊχάλ έχει τη μορφή εσοχής στον τοίχο και ντουλάπας, ή μικρού δωματίου με ράφι(α), όπου τοποθετούνται οι Πάπυροι του Nόμου. Kαι στους δύο τύπους εϊχάλ, οι πλούσια διακοσμημένες πόρτες είναι καλυμμένες με μια χρυσοκέντητη κουρτίνα (παρόχετ).
Ο θεσμός του εϊχάλ εμφανίστηκε μετά τους πρώτους μ.X. αιώνες, ενώ στις αρχαίες συναγωγές οι πάπυροι του Nόμου μεταφέρονταν στην αίθουσα με μια διακοσμημένη κιβωτό, που λεγόταν τεϊβά, ενώ φυλλάσσονταν σε γειτονικά σπίτια για προστασία από κλοπή.
2. Tο βήμα (μπιμά ή τεϊβά)
Tο βήμα στη συναγωγή είναι το μέρος από όπου διαβάζονται οι Kύλινδροι του Nόμου και όπου ο ραββίνος ηγείται της λειτουργίας στη συναγωγή. Tο βήμα βρίσκεται πάντα απέναντι από το εϊχάλ, στον ίδιο άξονα συμμετρίας. Στην Eλλάδα η θέση του βήματος αλλάζει ανάλογα με τη γεωγραφική θέση της πόλης και την προέλευση της κοινότητας. Έτσι το βρίσκουμε στο κέντρο της αίθουσας, εφαπτόμενο του δυτικού τοίχου της συναγωγής, ή δίπλα στο εϊχάλ.
Tο βήμα της συναγωγής έχει τις ρίζες του στο βήμα από το οποίο ο Έσδρας τον 5ο αιώνα π.X. διάβαζε στο λαό του Ισραήλ από το «βιβλίο του Nόμου του Mωϋσέως» (Nεεμίας, η', 3-4), δίπλα στην Πύλη των Yδάτων (στα εβραϊκά σάαρ αμάιμ) στον Nαό της Iερουσαλήμ.
3. O γυναικωνίτης (εζράτ νασίμ)
Στη συναγωγή ο χώρος προσευχής των ανδρών είναι ξεχωριστός από τον χώρο των γυναικών. Στις συναγωγές πριν τον 19ο αιώνα, ο γυναικωνίτης βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο με την αίθουσα των ανδρών και διαχωριζόταν από αυτήν με ξύλινο καφασωτό. Αργότερα, ο γυναικωνίτης εμφανίζεται υπερυψωμένος σαν μπαλκόνι ή εξώστης, πάνω από την αίθουσα των ανδρών και αρχικά διατηρεί το ξύλινο καφασωτό. Στις νεώτερες συναγωγές το ξύλινο καφασωτό δεν χρησιμοποιείται πια.
Γ. Διάσωση και διατήρηση των συναγωγών της Eλλάδας
Oι συναγωγές αποτέλεσαν αντικείμενο διατήρησης και προστασίας μόνο τα τελευταία χρόνια, αφού πολλά από αυτά καταστράφηκαν από τη συνεχή ανοικοδόμηση των αστικών κέντρων, στα οποία ανήκαν.
Τα τελευταία χρόνια ο ελληνικός εβραϊσμός δεν έχει και πολλά να επιδείξει στον τομέα της διατήρησης των ιστορικών εβραϊκών μνημείων της Ελλάδας, με ελάχιστες μόνο εξαιρέσεις. Μία λαμπρή εξαίρεση είναι η συναγωγή στα Χανιά, που χρονολογείται από τον 17ο αιώνα και η οποία αναστηλώθηκε και λειτουργεί ξανά χάρις στις προσωπικές προσπάθειες και την πρωτοβουλία του Νίκου Σταυρουλάκη, πρώην διευθυντή του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδας.
Πρόσφατα, με πρωτοβουλία των επίσημων φορέων του ελληνικού εβραϊσμού ολοκληρώθηκαν έργα αποκατάστασης σε δύο ιστορικές διατηρητέες συναγωγές στην Αθήνα και τη Βέροια, έργα τα οποία στην ουσία κατέστρεψαν τα κτίρια αυτά. Παρουσιάζονται εκτενώς στη συνέχεια.
1. Η «ανακαίνιση» της συναγωγής Γιαννιωτών στην Αθήνα (Μελιδώνη 8)
Η συναγωγή Γιαννιωτών κτίστηκε το 1905 από την Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών και ήταν η πρώτη συναγωγή που έχτισε η Κοινότητα, όταν επανιδρύθηκε το 1890 από Εβραίους που ήρθαν μαζί με τον βασιλιά Όθωνα στις αρχές του 19ου αιώνα. Το κτίριο επέζησε του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, παρά το γεγονός ότι 1500 Εβραίοι από την Αθήνα αιχμαλωτίστηκαν και φυλακίστηκαν στη συναγωγή Μπεθ Σαλώμ (ακριβώς απέναντι από τη Γιαννιώτικη) και εκτοπίστηκαν στο στρατόπεδο θανάτου του Άουσβιτς το 1944. Το 1993 κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο. Τον Αύγουστο 2006 η Γιαννιώτικη συναγωγή ανακαινίστηκε. Οι εργασίες που γίνονταν έθεσαν σε κίνδυνο την ιστορική και τη θρησκευτική της αξία. Παρά τις παρεμβάσεις του γράφοντος, δημοσίων και ιδιωτικών φορέων δε στάθηκε δυνατόν να μην αλλοιωθεί το ιστορικό διατηρητέο κομψοτέχνημα που προϋπήρχε. Συγκεκριμένα κατεδαφίστηκαν ο γυναικωνίτης, ο οποίος στηριζόταν σε κίονες, το κλιμακοστάσιο, που οδηγούσε στο γυναικωνίτη, στη ΒΑ γωνία της αίθουσας, ο προθάλαμος της αίθουσας προσευχής, με τα χρωματιστά τζάμια (βιτρώ) και το χαρακτηριστικό «άστρο του Δαυίδ» στη βόρεια πλευρά της αίθουσας. Τα μωσαϊκά ασπρόμαυρα πλακάκια του δαπέδου αφαιρέθηκαν. Τα μόνα στοιχεία του εσωτερικού της συναγωγής που υπάρχουν ακόμη είναι το ξύλινο εϊχάλ (η «ντουλάπα» όπου φυλλάσονται οι Κύλινδροι του Νόμου) και το ξύλινο βήμα. Να σημειωθεί ότι οι εγκεκριμένες εργασίες δεν αφορούσαν καμία εργασία καθαίρεσης στο εσωτερικό της συναγωγής και σαφώς δεν αναφερόταν πουθενά η κατεδάφιση του γυναικωνίτη! Ο λόγος της κατεδάφισής του οφειλόταν κατά τον Πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών στην επικινδυνότητά του!
2. Η «ανακαίνιση» της συναγωγής Βέροιας
Η συναγωγή της Βέροιας αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα συναγωγών της Ανατολικής Ευρώπης του 18ου-19ου αιώνα, καθώς και μαρτυρία της παρουσίας της Εβραϊκής Κοινότητας στην πόλη της Βέροιας. Το σημερινό κτίριο κτίστηκε πριν από το 1850 (και σώζει ίχνη παλαιότερων φάσεων που χρονολογούνται στον 18ο αιώνα). Φαίνεται όμως ότι στη θέση αυτή υπήρχε παλιότερο κτίριο που καταστράφηκε από πυρκαγιές και ξαναχτίστηκε στην ίδια θέση πολλές φορές. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο κτίριο αυτό φυλακίστηκαν οι Εβραίοι της Βέροιας από τους ναζί, προτού οδηγηθούν στα τρένα για τα κρεματόρια το Μάιο του 1943. Αρχιτεκτονικά, το κτίριο αποτελεί το μοναδικό εναπομείναν παράδειγμα «οθωμανικού» τύπου συναγωγής (τετράπυλο), ενώ αποτελεί το τελευταίο και παλαιότερο παράδειγμα συναγωγής στη Βόρεια Ελλάδα (εκτός Θεσσαλονίκης). Την αποκατάσταση του ιστορικού διατηρητέου μνημείου ανέλαβε ο Δήμος Βέροιας με τη σύμφωνη γνώμη του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου (ΚΙΣ). Οι επεμβάσεις κακοποίησαν το μνημείο με την πλήρη άγνοια της Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων. Η παραπάνω αυθαίρετη επέμβαση -δεν υπήρξε εγκεκριμένη μελέτη- στο κτίριο είχε καταστροφικό αποτέλεσμα για την ιστορία του μνημείου: (α) ίχνη των προγενέστερων φάσεων καθαιρέθηκαν (β) νέα στοιχεία ξένα προς το κτίριο όπως μια νεοπαραδοσιακή κρήνη και νέο στέγαστρο κατασκευάστηκαν στην πρόσοψη του κτιρίου (γ) αλλοιώθηκαν ορισμένα τμήματα στο εσωτερικό με την ανακατασκευή του γυναικωνίτη,την καταστροφή των νότιων στασιδίων κ.λπ. Παρόλο που παρενέβη η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων, τρία χρόνια αργότερα, δεν έχει γίνει καμία περαιτέρω ενέργεια από τους εμπλεκόμενους φορείς, κανένας φορέας δεν ανέλαβε ευθύνες για την καταστροφή του μνημείου, ενώ το κτίριο επισκέπτονται δεκάδες επισκέπτες με αποτέλεσμα να λαμβάνουν στρεβλή αντίληψη της αρχιτεκτονικής και ιστορίας του. Είναι φαίνεται και αυτό, δυστυχώς, άλλο ένα δείγμα της νεοελληνικής αντίληψης περί Πολιτισμού και σεβασμού στην Ιστορία και άλλο ένα δείγμα γραφής των επίσημων εκπροσώπων του εβραϊσμού της Ελλάδας για τον σεβασμό που δείχνουν στη μνήμη των ομοθρήσκων τους που χάθηκαν. Όπως είναι γνωστό, με συμφωνία μεταξύ του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος (ΚΙΣ) και του Δήμου Βέροιας, παραχώρησε το ΚΙΣ το εβραϊκό νεκροταφείο της Βέροιας στο Δήμο με προοπτική ο Δήμος, σε αντάλλαγμα, να αναστηλώσει τη συναγωγή. Στο χώρο του εβραϊκού νεκροταφείου, κατασκευάστηκε ανοιχτό γήπεδο μπάσκετ. Η πράξη αυτή αντιβαίνει στις θρησκευτικές παραδόσεις. Επιπλέον, καταστράφηκαν εκατοντάδες ταφόπλακες με ονόματα μελών της εβραϊκής κοινότητας Βέροιας, χωρίς πρώτα να αποτυπωθούν – τουλάχιστον για να μην σβήσει τόσο άδοξα η ιστορία της αρχαίας αυτής κοινότητας – ούτε καν να φωτογραφηθούν.
Το ΚΙΣ του οποίου η Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών είναι μέλος εν γνώσει του ή με ενέργειές του συνέβαλε στην κατάρρευση ή κατεδάφιση σημαντικών συναγωγών: Ξάνθης (1926-1995) (χαρακτηρισμός ΦΕΚ162Β/1983 και αποχαρακτηρισμός ΦΕΚ978Β/1991), Κομοτηνής (18ος αιώνας-1994) και Διδυμοτείχου (1924-1984).
Καμία πολιτική δεν διακαιολογεί την κατεδάφιση ιστορικών και θρησκευτικών μνημείων, ή την αφαίρεση των αρχιτεκτονικών και θρησκευτικών τους στοιχείων για λόγους «εκμοντερνισμού». Υπάρχουν διεθνώς αποδεκτοί τρόποι συντήρησης, αποκατάστασης και επισκευής μνημείων και υπάρχουν ειδικοί που ξέρουν να τους εφαρμόσουν. Είναι υποχρέωση των ΝΠΔΔ, όπως οι Ισραηλιτικές Κοινότητες στην Ελλάδα, και το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, να εξασφαλίσουν τη διατήρηση των μνημείων που υπόκεινται στη δικαιοδοσία τους, όπως οι συναγωγές και να τα προστατεύσουν για το παρόν αλλά και για τις μελλοντικές γενιές. ecoweek@ecoweek.gr
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Η παραπάνω έρευνα βασίζεται σε λεπτομερή τεκμηρίωση και στοιχεία τα οποία έχουν περιληφθεί στη διδακτορική διατριβή του συγγραφέα. Όποιος επιθυμεί να ανατρέξει στις πηγές και τη σχετική βιβλιογραφία και τεκμηρίωση, μπορεί να ανατρέξει στη διδακτορική διατριβή στην ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης - http://thesis.ekt.gr/11795. Επίσης, ένα μέρος του δημοσιευόμενου υλικού έχει δημοσιευθεί στο βιβλίο «Οι Συναγωγές της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας» του Ηλία Μεσσίνα, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, ενώ αναμένεται μια ολοκληρωμένη δημοσίευση στο βιβλίο «The Synagogues of Northern Greece» του Ηλία Μεσσίνα, Εκδόσεις Bloch Publishing House και Bowman & Cody Academic Publishers στη Νέα Υόρκη.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Bowman, S. (1985). The Jews of Byzantium 1204-1453, New York
- Dalven, R. (1990). The Jews of Ioannina, Athens
- Iώσιππος Φ. (1981). The Complete Works of Josephus, σε μετάφραση Whiston, W.
- Kαρύδης, Δ. N. (1991). «Oι Προκλήσεις της ελληνικής πόλης», Πυρφόρος (Mαίος-Iούνιος), σελ. 114.
- Levine, L. (1987) «The Second Temple Synagogue: the formative years», στον Levine, L. (ed.). (1987). The Synagogue in Late Antiquity, Philadelphia
- Mazur, Belle, Studies on Jewry in Greece, I, Athens, Hestia Printing Office, 1935
- Μεσσίνας, Η. (1997). «Οι συναγωγές της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας», Αθήνα
- Nehama, J. (1935). Histoire des Israelites de Salonique, τόμος A', Θεσσαλονίκη, σελ. 10
- Sharf, A. (1995). Jews and other minorities in Byzantium, Jerusalem
- Starr, J. (1938). The Jews in the Byzantine Empire (641-1204), New York
- Tudela, Benjamin of. (1987). The Itinerary of Benjamin of Tudela, Miami
- Εκτενής βιβλιογραφία στη διεύθυνση http://thesis.ekt.gr/11795
|
