Αμβούργο: Πώς ένα δίκτυο πρασίνου προστατεύει την αστική βιοποικιλότητα

Αστική Βιοποικιλότητα - Πράσινο Δίκτυο Αμβούργου - Στα δικά μας...

Η διάσωση της βιοποικιλότητας στον πλανήτη αναδεικνύεται ως η μεγάλη πρόκληση των καιρών μας. Ως βιοποικιλότητα, βιολογική ποικιλότητα δηλαδή, ορίζουμε το σύνολο των γονιδίων, των ειδών χλωρίδας και πανίδας και των οικοσυστημάτων μιας περιοχής. Από τη συνδιάσκεψη του ΟΗΕ για το περιβάλλον και την ανάπτυξη στο Ρίο, το 1992, η βιοποικιλότητα μπήκε σταθερά στην ατζέντα των θεμάτων που απασχολούν τις κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο. Και δικαίως, καθώς η απώλεια της βιοποικιλότητας δεν σημαίνει μόνο εξαφάνιση των ειδών. Αφορά τον πιθανό αφανισμό αμέτρητων υπηρεσιών ζωτικής σημασίας για την επιβίωσή μας, οι οποίες προσφέρονται δωρεάν από τη φύση: Τα οικοσυστήματα καθαρίζουν το νερό, αφαιρούν ρύπους από την ατμόσφαιρα και διατηρούν τα εδάφη σε υγιή κατάσταση. Ρυθμίζουν το κλίμα, ανακυκλώνουν θρεπτικές ουσίες και παράγουν τρόφιμα. Παρέχουν πρώτες ύλες για την κάλυψη των ενεργειακών, κατασκευαστικών και φαρμακευτικών αναγκών. Προσφέρουν εξαίρετες ευκαιρίες αναψυχής, συμβάλλοντας στην ψυχική ισορροπία του ανθρώπου. Ουσιαστικά σχηματίζουν τα θεμέλια επάνω στα οποία είναι χτισμένες οι ανθρώπινες κοινωνίες.

Αστική Βιοποικιλότητα
Οι φυσικά σχηματισμένες βιοκοινότητες εμφανίζουν συνήθως αυξημένη βιοποικιλότητα συγκριτικά με εκείνες που έχουν υποστεί την ανθρώπινη παρέμβαση. Ωστόσο, ένα εκπληκτικά μεγάλο ποσοστό ειδών ζει σε αστικές περιοχές, σε άλση, πάρκα, κήπους, χώρους πρασίνου γενικά και παραποτάμιες ή παραλίμνιες περιοχές. Ορισμένα από αυτά τα είδη και ενδιαιτήµατα προστατεύονται μάλιστα από την κοινοτική νομοθεσία (οδηγία περί διατήρησης των αγρίων πτηνών και οδηγία για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας).

Φαίνεται πως υπάρχουν τεράστιες δυνατότητες να ενισχυθεί η αστική βιοποικιλότητα προς όφελος τόσο των ειδών όσο και των κατοίκων των πόλεων. Εντούτοις, η προστασία της φύσης στις αστικές περιοχές υπόκειται σε αντικειμενικές δυσκολίες. Οι αρµόδιες αρχές χρειάζονται κατευθυντήριες γραµµές για να βοηθηθούν στη χάραξη πολιτικής.

Το πρώτο βήμα πρέπει να είναι η προστασία των βιοτόπων. Αυτό αποτελεί προϋπόθεση για την προστασία του συνόλου των άγριων φυτών και ζώων που διαβιούν στις πόλεις και των βιοκοινοτήτων τους. Για να επιτευχθεί βέβαια αυτό δεν αρκεί ο καθορισμός προστατευόμενων περιοχών. Πρέπει η φύση να αφεθεί ελεύθερη να εγκαταστήσει βιοκοινότητες ζώων και φυτών σε κάθε κομμάτι γης που δεν πρόκειται να οικοδομηθεί ή να χρησιμοποιηθεί με άλλο τρόπο.

Το δεύτερο βήμα που πρέπει να ακολουθήσουν οι αρχές είναι η επαναφορά της επικοινωνίας ανάμεσα στους βιοτόπους. Η ανεμπόδιστη εξάπλωση ζώων και φυτών είναι αναγκαία, για την ανταλλαγή γενετικού υλικού ανάμεσα στους εκπροσώπους του ίδιου είδους. Όσο πιο απρόσκοπτα πραγματοποιείται η ανταλλαγή γενετικού υλικού, τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η ποικιλία γονιδιακού υλικού σε κάθε πληθυσμό. Αυτό αποτελεί βασική προϋπόθεση μακροβιότητας.

Ας πάρουμε ως παράδειγμα ένα χώρο πρασίνου που είναι αποκομμένος από τους υπόλοιπους. Ένας πληθυσμός χλωρίδας ή πανίδας που διαβιεί εκεί είναι πολύ πιθανό να είναι φτωχός σε γενετική ποικιλότητα. Αυτό σημαίνει πως οι εκπρόσωποι του είδους θα έχουν παρόμοιες ιδιότητες. Ας υποθέσουμε ότι στην περιοχή εμφανίζεται μια αρρώστια, στην οποία οι εκπρόσωποι του πληθυσμού αυτού είναι ευπαθείς. Στην περίπτωση αυτή ο πληθυσμός μπορεί και να εξαφανιστεί, επειδή λόγω ομοιογένειας απουσιάζουν άτομα τα οποία είναι ανθεκτικά στην αρρώστια.

Ο κατακερματισμός των βιοτόπων μπορεί να αντιμετωπισθεί. Η ύπαρξη ενός δικτύου ελεύθερων χώρων θα επιτρέψει τη διαβίωση και μετακίνηση των εκπροσώπων του ζωικού και φυτικού βασιλείου χωρίς μεγάλα δομικά εμπόδια. Ήδη πολλές δημοτικές αρχές χαράσσουν "άξονες ελεύθερων χώρων", για να συνδέσουν τους χώρους πρασίνου μεταξύ τους και µε τη γειτονική ύπαιθρο. Αν και οι άξονες αυτοί μπορεί να μην προσφέρουν ιδανικές συνθήκες διαβίωσης για τη χλωρίδα και την πανίδα, είναι ωστόσο χρήσιμοι ως «βιότοποι διασύνδεσης». Πρόκειται για επιφάνειες, στις οποίες εγκαθίστανται προσωρινά μόνο μικρά θηλαστικά, αμφίβια, ερπετά (εικ. 1) ή έντομα στην αναζήτησή τους για εκπροσώπους του ίδιου είδους, νέους χώρους διαβίωσης, προστασία, ξεκούραση ή τροφή. Μέσω των βιοτόπων διασύνδεσης μπορούν να έρθουν σε επαφή πληθυσμοί ζώων και φυτών από χώρους πρασίνου που βρίσκονται διασκορπισμένοι σε διάφορα σημεία της πόλης. Η ανταλλαγή γενετικού υλικού είναι πλέον εφικτή˙ ο κίνδυνος του γενετικού εκφυλισμού λόγω απομόνωσης αποτρέπεται.

Οι άξονες ελεύθερων χώρων σε συνδυασμό με τους χώρους πρασίνου δημιουργούν δίκτυα πρασίνου.

Πράσινο Δίκτυο Αμβούργου
Το Αμβούργο, σημαντικό λιμάνι της βόρειας θάλασσας με πληθυσμό 1.732.503 κατοίκους, βρίσκεται πολύ κοντά στο να λύσει το πρόβλημα του κατακερματισμού των αδόμητων χώρων. Οι αρχές έχουν δημιουργήσει το Πράσινο Δίκτυο Αμβούργου, ένα σύστημα συνδεδεμένων ελεύθερων χώρων μέσω φαρδιών ζωνών πρασίνου. Τα δομικά του στοιχεία είναι οι Άξονες Ελεύθερων Χώρων και οι Δακτύλιοι Πρασίνου, οι οποίοι ενώνουν τους Άξονες εγκάρσια (εικ. 2).

Οι Άξονες Ελεύθερων Χώρων αποτελούνται από διασυνδεδεμένους ελεύθερους χώρους, με ή χωρίς πράσινο, οι οποίοι διασχίζουν τον οικιστικό ιστό από τα περίχωρα μέχρι το κέντρο της πόλης. Στα περίχωρα, οι άξονες αποτελούνται από μεγάλης έκτασης δάση και προστατευόμενες περιοχές. Πιο μέσα στην πόλη, ακολουθούν χώροι πρασίνου με αστικό χαρακτήρα, όπως πάρκα, κήποι, κοιμητήρια και αθλητικές εγκαταστάσεις. Όσο πιο βαθιά εισχωρούν οι άξονες μέσα στην πυκνοδομημένη πόλη, τόσο πιο στενοί και ασυνεχείς γίνονται. Ως εκ τούτου, το κλείσιμο των ακόμη υφιστάμενων κενών αποτελεί σημαντικό στόχο της δημοτικής αρχής.

Κάθε ελεύθερος χώρος που βρίσκεται σε άξονα παρουσιάζει συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες και λειτουργεί ως κιβωτός βιοποικιλότητας για τα είδη που είναι προσαρμοσμένα σ’ αυτές. Οι κυριότερες κατηγορίες ελεύθερων χώρων που συνθέτουν τους άξονες είναι:

- τα 120 μικρά και μεγάλα πάρκα (εικ. 3) της πόλης,
- οι 35.000 μικροί ιδιωτικοί κήποι, κομμάτια γης δηλαδή, τα οποία μπορεί ο καθένας να ενοικιάσει ή να αγοράσει, προκειμένου να φυτέψει δέντρα, λουλούδια και κηπευτικά (εικ. 4),
- μερικά από τα πολύ μεγάλα κοιμητήρια (εικ. 5),
- οι γεωργικές εκτάσεις στα περίχωρα με καλλιέργειες κηπευτικών και λουλουδιών, οπωρώνες και βοσκοτόπια (εικ. 6 και 7),
- τα μεγάλα δάση 39.000 περίπου στρεμμάτων (εικ. 8) στα βόρεια, νότια και δυτικά,
- τα ποτάμια και οι λίμνες όπου φωλιάζουν οι κάτοικοι των υγροβιοτόπων (εικ. 9, 10 και 11) και
- τα πάνω από 215.000 δέντρα στους δρόμους που προσφέρουν βιότοπο στα πουλιά της πόλης.

Η χωροθέτηση των αξόνων καθορίστηκε από τους εναπομείναντες αδόμητους χώρους της πόλης που βρίσκονται κοντά στη φυσική τους κατάσταση. Παραδείγματα αποτελούν οι παραποτάμιοι άξονες, τα δάση, οι αγροί, τα βοσκοτόπια, οι οπωρώνες και οι βάλτοι.

Δύο Δακτύλιοι Πρασίνου συνδέουν τους Άξονες Ελεύθερων Χώρων (εικ. 2). Ο 1ος Δακτύλιος Πρασίνου έχει πορεία παράλληλη με τα όρια του αστικού κέντρου και εκτείνεται σε απόσταση περίπου 1 χλμ. από το δημαρχείο. Το δυτικό τμήμα του Δακτυλίου είναι ήδη έτοιμο και περνάει από περιοχές με το στοιχείο του πρασίνου ιδιαίτερα έντονο. Μελλοντικά θα συμπληρωθεί και το ανατολικό τμήμα του Δακτυλίου, το οποίο θα περνάει από δρόμους με δεντροστοιχίες.

Ο 2ος δακτύλιος πρασίνου έχει μεγαλύτερη διάμετρο από τον 1ο και εκτείνεται σε απόσταση περίπου 8-10 χλμ. από το δημαρχείο (εικ. 12). Στα νότια και βόρεια ο 2ος Δακτύλιος Πρασίνου ακολουθεί τα περίχωρα της πυκνοκατοικημένης πόλης, ενσωματώνοντας μεγάλα πάρκα, λίμνες (εικ. 13) και λωρίδες πρασίνου, στενές και φαρδιές (εικ. 14). Για τη σύνδεση των μεγάλων εκτάσεων πρασίνου σε έναν συνεχή Δακτύλιο Πρασίνου χρειάζονται ακόμη προσθήκες σε ορισμένα σημεία.

Πώς προήλθε το Πράσινο Δίκτυο;
Το υψηλό ποσοστό αδόμητων χώρων και χώρων πρασίνου του Αμβούργου οφείλονται κυρίως στην μακρόπνοη πολιτική του πρώην προϊσταμένου της Διεύθυνσης Κατασκευών του δήμου Fritz Schuhmacher (1903 – 1933). O Schuhmacher προώθησε με ζήλο τη χωροθέτηση ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου κοντά στις κατοικίες. Οι προβλεπόμενες ζώνες πρασίνου είχαν ως σκοπό τη σύνδεση της πόλης με τα μεγάλα πάρκα και τους χώρους φυσικού κάλλους. Ο Schuhmacher εισήγαγε ως όραμα για την ανάπτυξη του Αμβούργου ένα αστεροειδές σύστημα με ακτινωτούς οικιστικούς άξονες και χώρους πρασίνου ανάμεσα στους άξονες (εικ. 15). Αυτή η στοχοθέτηση ακολουθήθηκε έκτοτε με συνέπεια σε όλους τους σχεδιασμούς με αποτέλεσμα η πόλη να αποτελεί σήμερα παράδειγμα αρμονικής συνύπαρξης ανθρώπου και φύσης.

Στα δικά μας…
Δίκτυα πρασίνου όπως αυτό του Αμβούργου, μπορούν να αποτελέσουν παράδειγμα προς μίμηση για τις ελληνικές πόλεις. Δυστυχώς, κατά τις περιόδους έντονης ανοικοδόμησης στην Ελλάδα, χάθηκαν πολύτιμες ευκαιρίες για τη διασφάλιση ελεύθερων χώρων και πλέον η δημιουργία δικτύων πρασίνου απαιτεί τόσο εκτεταμένες επεμβάσεις, όσο και μικροεπεμβάσεις.

Τα αστικά πάρκα, για παράδειγμα, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα δίκτυο ημιφυσικών νησίδων, που, σε συνδυασμό με την ενίσχυση του πρασίνου σε οδούς, ακάλυπτους χώρους πολυκατοικιών και ταράτσες, θα προσέφεραν μικρά ενδιαιτήματα για την άγρια ζωή.

Ακόμη και στο ασφυκτικά πυκνοκατοικημένο πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας είναι εφικτή η απαρχή της δημιουργίας ενός, έστω και υποτυπώδους, δικτύου πρασίνου, μέσω της συνεργασίας κράτους και τοπικής αυτοδιοίκησης. Ένα τέτοιο δίκτυο θα μπορούσε να ξεκινάει από τον Υμηττό και να συνδέει το άλσος Γουδή, το άλσος Ελληνικού Στρατού, την Πολυτεχνειούπολη, την Πανεπιστημιούπολη, το πάρκο Ιλισίων, το πάρκο Μητρόπουλου, το λόφο του Αρδηττού, το Ζάππειο, τον Εθνικό Κήπο, τον αρχαιολογικό χώρο του ναού του Ολυμπίου Διός, την Ακρόπολη, το λόφο του Φιλοπάππου, το Θησείο, τον πεζόδρομο της Ερμού μέχρι την Πειραιώς, τον Κεραμεικό, τη Γεωπονική Σχολή, το Βοτανικό Κήπο του Πανεπιστημίου Αθηνών στην Ιερά Οδό και τον Ελαιώνα (Βοτανικός) (εικ. 16). Ιδιαίτερα ο Ελαιώνας θα μπορούσε, εν όψει της μελλοντικής του ανάπλασης, να αποτελέσει ένα καινούριο, μεγάλο και ενιαίο καταφύγιο άγριας ζωής.

Για τη δημιουργία δικτύου, οι προαναφερόμενοι χώροι πρασίνου θα μπορούσαν να ενωθούν μέσω δεντροφυτεμένων δρόμων ήπιας κυκλοφορίας, πεζοδρόμων και του δικτύου ποδηλατοδρόμων που πρόκειται να κατασκευαστεί στην πρωτεύουσα από το 2010 και ύστερα.

Οι δικτυωμένοι ελεύθεροι χώροι μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για σταδιακή αύξηση και σταθεροποίηση της αστικής βιοποικιλότητας. Ταυτόχρονα, η εισχώρηση της φύσης στην πόλη θα συντελέσει στην άνοδο της ποιότητας ζωής των ανθρώπων.

Πηγές:
Οδηγία 79/409/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 2ας Απριλίου 1979 περί της διατηρήσεως των αγρίων πτηνών
Οδηγία 92/43/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 21ης Μαΐου 1992 για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας
www.gruenesnetz.hamburg.de

Γλωσσάρι:
ενδιαίτημα: (οικότοπος, habitat): τόπος που ζει και συνήθως αναπαράγεται ένα είδος, ένας πληθυσμός ή μία βιοκοινότητα και χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένες συνθήκες. Παραδείγματα ενδιαιτημάτων: ένα δάσος πλατυφύλλων, μια ρεματιά, μια καλλιεργούμενη έκταση κ.λπ.

caretta6@gmx.net