Δι_Έλευσις από το παλαιό Ελαιουργείο - Αποκατάσταση βιομηχανικού συγκροτήματος στην Ελευσίνα
Ελένη Κυριακίδου, αρχιτέκτων μηχανικός - Αγγελική Λαλαούνη, αρχιτέκτων μηχανικός |
Η Ελευσίνα αποπνέει μια μυστηριακή ατμόσφαιρα. Από τη μια, η ιδιάζουσα σχέση ανάμεσα στα διασωζόμενα ίχνη του αρχαίου κόσμου και της βιομηχανικής ανάπτυξης και από την άλλη η άμεση γειτνίασή της με τη θάλασσα. Αποτελούσε σημαντικό κέντρο του αρχαίου κόσμου, καθώς συνδέεται με το μύθο της Περσεφόνης και τα Ελευσίνια Μυστήρια, τα οποία τελούνταν στην ιερή ακρόπολή της. Κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα γνώρισε ιδιαίτερη οικονομική άνθηση. Μία άνθηση όμως που δε σεβάστηκε την ιερότητα του χώρου, καθώς καταπάτησε τμήματα των σωζόμενων αρχαιολογικών μνημείων, επενέβη στο ανάγλυφο ισοπεδώνοντάς το και απέκοψε την οικιστική ανάπτυξη από την επαφή της με τη θάλασσα. Σήμερα αποτελεί έναν τόπο πληγωμένο, καθότι με την πάροδο της αποβιομηχάνισης, τα άλλοτε σπουδαία βιομηχανικά συγκροτήματα μετατράπηκαν σε «κουφάρια», σχηματίζοντας ένα φράγμα, ένα αστικό κενό κατά μήκος του παραλιακού μετώπου. Το φράγμα αυτό καλούμαστε να διαρρήξουμε. Το έδαφος είναι πρόσφορο, καθώς η σύγχρονη Ελευσίνα προσπαθεί να αναγεννηθεί από τις «στάχτες» της και να βρει την πολιτισμική της ταυτότητα. Η αναβάθμιση της ευρύτερης περιοχής είναι ένα ζήτημα ζωτικής σημασίας και αποτελεί την αφετηρία του σχεδιασμού μας. Στο πλαίσιο αυτό, διερευνήθηκαν τα δεδομένα της και προτάθηκε η απομάκρυνση των βιομηχανιών στα δυτικά, με στόχο την οργανική συνέχεια της πόλης και τη σύνδεσή της με τη θάλασσα. Τα διασωζόμενα βιομηχανικά κελύφη αξιολογούνται και επαναχρησιμοποιούνται είτε ως κατοικίες και δημόσιοι χώροι, είτε ως πόλοι πολιτισμού. Ένας τέτοιος πόλος θα μπορούσαν να αποτελέσουν τα συγκροτήματα των εργοστασίων Ελαιουργείο και Βότρυς. Ιστορικά Το Σαπωνοποιείο ιδρύθηκε το 1875 από τους αδελφούς Λύσσανδρο και Εμμανουήλ Χαριλάου με αρχική πηγή ενέργειας τον ατμό. Τα χρόνια εκείνα ο “Σάπων Ελευσίνος” συναγωνιζόταν τον γαλλικό. Το 1892 ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος και ο Νικόλαος Κανελλόπουλος αγοράζουν το εργοστάσιο και το μετατρέπουν σε Ελαιουργείο, αυξάνοντας κατακόρυφα το εργατικό του δυναμικό. Το εργοστάσιο διακόπτει τη λειτουργία του το 1970 και παραμένει μέχρι σήμερα στην ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας, στην οποία ήταν υποθηκευμένο. Σήμερα αποτελεί έναν ανενεργό χώρο. Ωστόσο, σύμφωνα με το ΓΠΣ και τον Δήμο Ελευσίνας προβλέπεται η εξαγορά του με στόχο τη χρήση του ως χώρου πολιτισμού. Το δε εργοστάσιο Βότρυς ιδρύεται το 1898 ως οινοποιητική εταιρεία “Χαρίλαος και Σία”, η οποία το 1906 ενσωματώνεται στην Ελληνική Εταιρεία Οίνων και Οινοπνευμάτων. Παρήγαγε κρασί, κονιάκ, οινόπνευμα και ενίοτε αναψυκτικά και φωτιστικό οινόπνευμα. Το 1938 εξαγοράζεται από τον Μποδοσάκη- Αθανασιάδη και σταματάει τη λειτουργία της το 1986. Σήμερα ανήκει στην ιδιοκτησία του ιδρύματος Μποδοσάκη, ενώ ενοικιάζεται από την εταιρεία Σίντρα ως αποθηκευτικός χώρος. Πρόταση αποκατάστασης - επανάχρησης Προτείνεται η επανάχρηση του συγκροτήματος ως κέντρου πολιτισμού και τόπου έκφρασης νέων καλλιτεχνών. Σε αυτόν τον νέο πόλο δημιουργίας θα μπορούν να φιλοξενούνται σε μόνιμη βάση καλλιτέχνες που θα ζουν και θα εργάζονται στο συγκρότημα, προσδίδοντάς του εξωστρεφή χαρακτήρα. Η φιλοσοφία των επεμβάσεών κυμαίνεται τόσο σε επίπεδο χωρικό όσο και σε συμβολικό. Η συγκρότηση δύο «πλατειών» οργανώνει πολεοδομικά το συγκρότημα και συνάμα δημιουργεί οπτικές φυγές διά μέσου των βιομηχανικών κελυφών που τις οριοθετούν, προς τον αρχαιολογικό λόφο και τη θάλασσα. Η ένταξη του συγκροτήματος στο σύγχρονο αστικό ιστό επιτυγχάνεται μέσω εγκάρσιων διαδρομών. Παράλληλα, μια διαδρομή σε συνέχεια του αρχαιολογικού περιπάτου ξεκινάει από το αρχαιολογικό μουσείο, ακολουθώντας τις κλίσεις του αναγλύφου για να καταλήξει καταδυόμενη στην προτεινόμενη υπόσκαφη επέκταση του μουσείου και στη συνέχεια αναδύεται οδηγώντας στο βιομηχανικό συγκρότημα. Η κατάδυση, η οποία σέβεται το περιβάλλον του αρχαιολογικού χώρου, παραπέμπει στην κατάδυση της Περσεφόνης στον Άδη κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια, καθώς και στην παρακμή του αρχαίου κόσμου. Η ανάδυση συμβολίζει την αναβίωση της Ελευσίνας ως λίκνου της βιομηχανικής ανάπτυξης, ένα λίκνο όμως που παρήκμασε αφήνοντας πίσω του μόνο ερείπια. Μέσα από αυτή τη χωρική εμπειρία, ο άνθρωπος βιώνει διαδραστικά όλη την εξέλιξη της πόλης στον χρόνο, υπό το πρίσμα μιας σύγχρονης αρχιτεκτονικής ερμηνείας. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό αποτελεί ο διάλογος που δημιουργείται από τις αντιθέσεις ανάμεσα στο παλιό και το νέο. Τα διασωζόμενα κελύφη διατηρούνται με τα σημάδια που έχουν αφήσει πάνω τους το πέρασμα του χρόνου και η εγκατάλειψη, ενώ οι νέες επεμβάσεις εκφράζουν τον τρόπο με τον οποίο η σύγχρονη αρχιτεκτονική ενσωματώνεται στα υφιστάμενα κελύφη ως μια νέα ιστορική φάση που έχει στόχο να «προκαλέσει» δημιουργώντας αντιθέσεις. Οι νέες προσθήκες βρίσκονται σε αναλογία με την αστική κλίμακα του συγκροτήματος, σεβόμενες τις χαράξεις του, αλλά σε αντίθεση με την αρχιτεκτονική του κλίμακα. Είναι απλές, μινιμαλιστικές μορφές που διακρίνονται για την έντονη και ενιαία γεωμετρία τους, αναλύονται σε επίπεδα και αποτελούν ελαφριές και διάφανες κατασκευές, σε αντίθεση με τα υφιστάμενα κελύφη που χαρακτηρίζονται από τον κατακερματισμό και την αποσπασματικότητα, αναλύονται σε όγκους και διακρίνονται από βαριές και συμπαγείς τοιχοποιίες. Γενικότερα επιλέγονται οι επεμβάσεις μας να είναι αντιστρέψιμες, αυτοφερόμενες και ελαφριές κατασκευές από μέταλλο (γαλβανισμένο πατιναρισμένο χάλυβα) και γυαλί, σε εσοχή ή υπερυψωμένες από τα παλιά. Στην πλατεία προς τη θάλασσα χωροθετούνται οι πιο εξωστρεφείς χώροι: ο χώρος πολλαπλών χρήσεων, το café-bistro και ο εκθεσιακός χώρος, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους υπέργεια αποτελώντας μια ενότητα. Στο κτήριο πολλαπλών χρήσεων, προτείνουμε στο ισόγειο τη δημιουργία ενός κεντρικού φουαγιέ και δύο αιθουσών για εκδηλώσεις εκατέρωθέν του. Ο όροφος προτείνεται να διατηρηθεί ανοιχτός όπως σώζεται σήμερα. Μια γυάλινη πλάκα επιτρέπει τη θέαση του κεντρικού φουαγιέ από το επίπεδό του, καθώς και τον καλύτερο φωτισμό του εσωτερικού. Στο café-bistro συναντάμε το παλαιότερο σωζόμενο τμήμα του εργοστασίου, το οποίο σήμερα διατηρείται σε ερειπιώδη κατάσταση. Προτείνεται λοιπόν το ισόγειο να διατηρηθεί ως έχει και να αποτελεί έναν ανοιχτό επισκέψιμο χώρο έκθεσης του διασωζόμενου εξοπλισμού (ελαιόμυλοι, δεξαμενές, πιεστήρια), ενώ μια ανεξάρτητη και αυτοφερόμενη κατασκευή από μέταλλο και γυαλί, υπερυψωμένη θα φιλοξενεί το café-bistro. Ο εκθεσιακός χώρος αποτελεί μια νέα ελαφριά κατασκευή με σύμμικτες πλάκες, όπου προβάλλονται στο ευρύ κοινό τα έργα των δημιουργών του συγκροτήματος. Το δώμα του είναι βατό και αποτελεί μια κεκλιμένη πλατφόρμα, προσβάσιμη από το επίπεδο του εδάφους που αποσβαίνει στη θάλασσα. Την πλατεία συμπληρώνουν οι χώροι δημιουργίας των καλλιτεχνών, οι οποίοι διαμορφώνουν «τη γραμμή παραγωγής της τέχνης» και αποτελούνται από εργαστήρια για performers, φωτογράφους, ζωγράφους και γλύπτες. Στη δεύτερη πλατεία προς τον αρχαιολογικό χωροθετούνται οι κατοικίες των καλλιτεχνών, το μαγειρείο και η βιβλιοθήκη-αναγνωστήριο. Κέντρο του συγκροτήματος επιτελεί το κτήριο διοίκησης, διευθύνοντας όλες τις δραστηριότητες που οργανώνονται. Συνοψίζοντας, στόχος μας είναι όχι μόνο η αναβίωση του συγκροτήματος, αλλά και μια συνολική εξυγίανση και ανάπλαση της Ελευσίνας που θα συμβαδίζει με μια νέα πολιτισμική άνθιση. Το κείμενο αποτελεί σύνοψη της διπλωματικής εργασίας με θέμα "Δι_Έλευσις από το παλαιό Ελαιουργείο - Aποκατάσταση βιομηχανικού συγκροτήματος στην Ελευσίνα», η οποία παρουσιάστηκε στις 19/02/2016 στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ με επιβλέποντες την κ. Μαρία Δούση, Δρ. Αρχιτέκτονα-Μηχανικό και Επ. Καθηγήτρια του Τμ. Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΑΠΘ και τον κ. Ιωάννη Τσουκαλά, υπ. Διδάκτορα του Τμ. Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΑΠΘ. Υποσημείωση: Για την εκπόνηση της διπλωματικής μας εργασίας χρησιμοποιήθηκαν ως υπόβαθρα εργασίας, χάρτες και σχέδια της περιοχής καθώς και παλαιότερες αποτυπώσεις και εργασίες για τα κτήρια του συγκροτήματος. Τα στοιχεία αυτά ευγενικά μας παραχωρήθηκαν από το Δήμο Ελευσίνας, το Τεχνικό Τμήμα της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, την Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ και τον καθηγητή της κ. Νίκο Μπελαβίλα και τον αρχιτέκτονα Σπύρο Τζεφρώνη. Τους ευχαριστούμε όλους για την πολύτιμη βοήθεια που μας προσέφεραν. Επίσης τις θερμές μας ευχαριστίες θα θέλαμε να εκφράσουμε στους κ. Κώστα Λυκίδη και κ. Γιάννη Καλομενίδη, συλλέκτες της Ελευσίνας, για την πρόσβαση που μας παραχώρησαν στο αρχείο τους, καθώς και για τις εξιστορήσεις και πολύτιμες πληροφορίες που μας έδωσαν για την πόλη τους. Ενδεικτική βιβλιογραφία: • Μπελαβίλας Νίκος, Σαΐτη Τατιάνα, Ψαριώτη Καλλιόπη, ερευνητική εργασία με τίτλο: «Βιομηχανική κληρονομιά στην Ελευσίνα και στο Θριάσιο Πεδίο», Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Δεκέμβριος 2011 • Παπαγγελή Καλλιόπη, Χλέπα Ελένη-Άννα, τεύχος έκθεσης: “Οι Μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού Τοπίου - Αρχαιότητες και Σύγχρονη Πόλη”, Αθήνα 2011 • Βιομηχανικές αναμνήσεις, Δήμος Ελευσίνας, Ελευσίνα 2006 • Ιστορικό αρχείο Εθνικής Τραπέζας της Ελλάδος (ΕΤΕ) Σύνδεσμοι: |
31/03/2016 |
