Οι δυο πλευρές μιας ίδιας ιστορίας... - Μια φορά και έναν καιρό... - Επί της ουσίας...
Οι δυο πλευρές μιας ίδιας ιστορίας...
Το φράγμα του Ιλαρίωνα στην περιοχή Ζιδανίου του νομού Κοζάνης είναι ένα από τα μεγαλύτερα φράγματα στη ροή του ποταμού Αλιάκμονα. Το φράγμα πήρε το όνομα του από το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας, που βρίσκεται λίγα μόνο μέτρα από τις όχθες του Αλιάκμονα, αλλά είναι ευρέως γνωστό ως Ιερά Μονή Ιλαρίωνος. Στην τοπική κοινωνία, η περιοχή είναι γνωστή ως «Λαριού», ονομασία που προέρχεται από συγκοπή και παραφθορά του ονόματος της Ιεράς Μονής.
Το 1995, ο υδροηλεκτρικός (Υ/Η) σταθμός του Ιλαρίωνα είχε εγκαταλειφθεί στη μοίρα του διότι η ΔΕΗ είχε «αλλάξει» το επενδυτικό της πρόγραμμα. Σήμερα, οι εργασίες κατασκευής έχουν σχεδόν ολοκληρωθεί και ο Υ/Η σταθμός θα λειτουργήσει ξανά μέσα στα επόμενα 2 χρόνια. Σύμφωνα με ειδικούς, η χρησιμότητα του έργου είναι μεγάλη, με πολλά πλεονεκτήματα για την περιοχή, όπως η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, η αντιπλημμυρική προστασία, η εξοικονόμηση νερού, η ποιοτική και αισθητική περιβαλλοντική αναβάθμιση (μικροκλίμα) και τα τουριστικά οφέλη.
Όμως, υπάρχει και μια άλλη πλευρά που ισχυρίζεται ότι ο φυσικός πλούτος της Δυτικής Μακεδονίας δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με ερασιτεχνισμό και συμψηφισμούς που εξυπηρετούν σκοπιμότητες και συμφέροντα. Σημειώνεται ότι ο γειτονικός υδροηλεκτρικός σταθμός Πολυφύτου καλύπτει μόνο το 0.8% της ετήσιας κατανάλωσης στην Ελλάδα. Επιπλέον, η λίμνη που θα δημιουργηθεί στη Λαριού –με ταμιευτήρα συνολικής ωφέλιμης χωρητικότητας 1.220 εκ. κυβικά μέτρα– θα συντελέσει στη σταθεροποίηση της στάθμης της λίμνης Πολυφύτου. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η σοβαρή σεισμική δραστηριότητα στο Νομό Κοζάνης παρατηρείται μετά την ολοκλήρωση του φράγματος Πολυφύτου και την μετατροπή του ποτάμιου τοπίου σε παραλίμνια περιοχή που είχε σαν αποτέλεσμα το σεισμό της 13ης Μαΐου 1995 (6,6 της κλίμακας Ρίχτερ) με επίκεντρο τη λεκάνη Κοζάνης-Σερβίων.
Μια φορά και έναν καιρό...
Η ίδρυση της Ιεράς Μονής Ιλαρίωνος χρονολογείται στα τέλη του 11ου αιώνα, την εποχή των Κομνηνών στο Βυζάντιο και λίγο πριν την 4η σταυροφορία. Επίσης, το μοναστήρι προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες στον ελληνισμό –στέγη, άσυλο, τροφή, περίθαλψη– στον ελληνισμό κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και του Μακεδονικού Αγώνα. Το φράγμα του Ιλαρίωνα, λοιπόν, θα αναδείξει τον ιστορικό χαρακτήρα της περιοχής αφήνοντας στις επόμενες γενιές μπουλντόζες, γεννήτριες και άλλα μηχανήματα για να θυμίζουν την ελληνικότητα του τόπου.
Πριν την έναρξη των εργασιών κατασκευής Υ/Η σταθμού, οι επισκέπτες και οι προσκυνητές είχαν τη δυνατότητα να θαυμάσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ιεράς Μονής –κελιά, στάβλοι, αποθήκες, ηγουμενείο– που συνυπήρχαν αρμονικά με το φυσικό περιβάλλον της περιοχής. Όταν ξεκίνησαν οι εργασίες κατασκευής του φράγματος, το μοναστήρι καταστράφηκε από μία πυρκαγιά, τα αίτια της οποίας παραμένουν αδιευκρίνιστα. Έτσι, το αναπτυξιακό αυτό έργο θα προσδώσει αξία στον ιερό χαρακτήρα της περιοχής, αφού το έρημο τοπίο θα γίνει πραγματικά τόπος προσευχής και περισυλλογής.
Για την ανέγερση, την επιδιόρθωση και την αποπεράτωση της Ιεράς Μονής Ιλαρίωνος έχουν δαπανηθεί σημαντικά ποσά από κατοίκους της Κοζάνης και των γύρω περιοχών. Την ημέρα του Αγίου Πνεύματος που πανηγυρίζει το μοναστήρι, μεγάλος αριθμός προσκυνητών επισκέπτονταν τη Λαριού. Υπήρχε μια σύνθεση χρωμάτων, ακουσμάτων και ευωδιών –τάματα, τοπικά φαγητά και κρασιά, παραδοσιακές στολές, τραγούδια και χοροί– που συνέδεε το παρόν με το παρελθόν. Αρκετοί θα είναι αυτοί που, έχοντας σήμερα ξεπεράσει το 30ο έτος της ηλικίας τους, έχουν μνήμες από τέτοιες μέρες, παρέα με φίλους, γονείς και άλλους συγγενείς. Όσον αφορά στο μέλλον, προφανώς ένας από τους στόχους του έργου είναι η διατήρηση αυτής της πολιτιστικής κληρονομιάς με τη δημιουργία ενός σεληνιακού τοπίου.
Εξ' άλλου τα εγκαταλελειμμένα Μεταλλεία Αμιάντου Βορείου Ελλάδος (ΜΑΒΕ) βρίσκονται επίσης στην περιοχή, κοντά στο Μοναστήρι της Παναγίας Ζιδανίου και σε απόσταση ενός χιλιομέτρου από τις όχθες του Αλιάκμονα. Από το 2000, οπότε και διεκόπη η λειτουργία τους, μελετώνται διάφορες παρεμβάσεις που στοχεύουν στη λήψη προστατευτικών μέτρων και στην υλοποίηση έργων αποκατάστασης. Όμως, δεν είναι ξεκάθαρο σε τι βαθμό έχει επηρεαστεί ο υδροφόρος ορίζοντας της περιοχής από τις συνεχείς εκσκαφές για 18 ολόκληρα χρόνια, τι πρόκειται να γίνει με τον τεράστιο όγκο αποθέσεων –περίπου 70 εκατομμύρια τόνοι– που σχηματίζει τεράστιους σωρούς δίπλα στον Αλιάκμονα, και πως θα αντιμετωπιστούν τα επανειλημμένα φαινόμενα κατολισθήσεων και καθιζήσεων που έχουν ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση ινών αμιάντου στην ατμόσφαιρα.
Προφανώς, το φράγμα του Ιλαρίωνα είναι η πινελιά που έλειπε για να ολοκληρωθεί η εικόνα ενός μαγευτικού και γραφικού τοπίου με βουνά, δάση, φαράγγια και την μικρή κοιλάδα της Λαριούς. Για πολλά χρόνια η πλούσια βιοποικιλότητα αποτελούσε βασικό χαρακτηριστικό της περιοχής, αλλά φαίνεται πως ήταν καιρός για αλλαγή. Το φράγμα και ο Υ/Η σταθμός του Ιλαρίωνα σε συνδυασμό με τα εγκαταλελειμμένα ΜΑΒΕ θα συνεχίσουν να προσφέρουν συντροφιά σε όποιους αναζητούν μέρη για εαρινές αποδράσεις.
Επί της ουσίας...
Οι διαφορετικές παράμετροι της αειφόρου ανάπτυξης, όχι μόνο δεν έρχονται σε αντιπαράθεση, αλλά είναι αλληλοεξαρτώμενες. Η επιμονή στη «βρώμικη» (μαύρη) ενέργεια ούτε το φυσικό περιβάλλον βοηθάει, ούτε την κοινωνική εξαθλίωση αντιμετωπίζει, ούτε τον πολιτισμό προωθεί γιατί οδηγεί σε επικίνδυνες καταστάσεις –κλιματικές αλλαγές, ατμοσφαιρική ρύπανση, προβλήματα υγείας– προσφέροντας λύσεις με ημερομηνία λήξης. Σε μια εποχή που οι εταίροι της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση στρέφονται σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η Ελλάδα του ήλιου, της θάλασσας και του ανέμου επιμένει στα στερεά καύσιμα. Όμως, η επιλογή της «πράσινης» κατεύθυνσης στον ενεργειακό τομέα δεν σημαίνει απαραίτητα την καταστροφή του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου κάποιας άλλης περιοχής.
Συχνά καταγράφεται, λοιπόν, η προβληματική και εν πολλοίς αντιφατική σχέση μεταξύ του φυσικού περιβάλλοντος και των άλλων πτυχών της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής της σύγχρονης κοινωνίας. Αυτό συμβαίνει γιατί κυριαρχεί ένας παθητικός λόγος περί των αιτιών της ολοένα αυξανόμενης περιβαλλοντικής καταστροφής καθώς επίσης και μονοδιάστατες επισημάνσεις αναφορικά με διάφορους στόχους, διεξόδους και προοπτικές.
Σημαντικές ιδέες έχουν, εδώ και χρόνια, τεκμηριωθεί και προβληθεί πειστικά, όπως για παράδειγμα η ανάγκη διατήρησης και προστασίας του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, οι προϋποθέσεις για ριζική αλλαγή των μοντέλων παραγωγής και κατανάλωσης και η δυνατότητα επαναπροσανατολισμού της παιδείας και της έρευνας. Εξ ορισμού το περιβάλλον αποτελεί ένα πολύπλοκο και σύνθετο σύστημα, άρα η έλλειψη δια-επιστημονικής επικοινωνίας και συνεργασίας απλά τείνει να εξυπηρετεί μεμονωμένα συμφέροντα. Με άλλα λόγια, είναι οι πολιτικές αδιαφορίας που δημιουργούν οικολογικά αδιέξοδα, ο ναρκισσισμός ορισμένων επιστημών που υποστηρίζει ασύλληπτες παρεμβάσεις και τα κέντρα αποφάσεων που με υποκριτική ευαισθησία οδηγούν σε ένα έλλειμμα δημοκρατίας.
Επιπρόσθετα, ευθύνες πρέπει να αποδοθούν και στο κοινωνικό σύνολο που είτε είναι αδιάφορο, ανενεργό και ανεκτικό ή στηρίζει μοντέλα ανάπτυξης με προφανείς αρνητικές επιπτώσεις στην αειφορία του τόπου. Άλλωστε, είναι πιο εύκολο να εξουσιάζεις αδαείς και αδιάφορες κοινωνικές μάζες. Όμως, το να ρωτάς τη γνώμη ενός κοινωνικού συνόλου δεν αρκεί. Πρέπει να υπάρχει μέριμνα έτσι ώστε όλα τα απαραίτητα στοιχεία να παρουσιάζονται απλά, κατανοητά και αντικειμενικά για να δοθεί στο τέλος μια υπεύθυνη γνώμη που θα βοηθήσει στη λήψη των κατάλληλων αποφάσεων.
Επομένως, εκείνο που απουσιάζει είναι μια ολοκληρωμένη, κατανοητή και αποτελεσματική δια-επιστημονική προσέγγιση. Η προσέγγιση αυτή υπερβαίνοντας τον σημερινό κοινωνικό ρεαλισμό και ξεπερνώντας τον εμπειρισμό σε θέματα δημιουργίας σεναρίων, θα προτείνει και θα σχεδιάσει την αυριανή πραγματικότητα, που σήμερα φαντάζει ουτοπία. Μια τέτοια προσέγγιση δε θα επιχειρεί να χειραγωγήσει απόψεις αλλά θα λειτουργεί σαν ζωντανός οργανισμός που συνεχώς μεταβάλλεται και αναπτύσσεται.
sdodouras@med-ina.org
