Ευεργετικές ιδιότητες του νερού στην αρχιτεκτονική τοπίου - Εφαρμογή των λεκανών αποστράγγισης στο Πάρκο Guell και στην πόλη της Curitiba - Παραδείγματα και δυνατότητες αξιοποίησης των όμβριων υδάτων στην Ελλάδα
Το νερό είναι απολύτως απαραίτητο για τη ζωή στον πλανήτη. Αποτελεί το 70% του σώματος φυτών και ζώων, ενώ καλύπτει τα 2/3 της επιφάνειας της γης. Έχει δύναμη τέτοια, που επηρεάζει το περιβάλλον ξεκινώντας από τη διαμόρφωση του φυσικού αναγλύφου, μέχρι και την ανάπτυξη μιας πόλης. Όσον αφορά στη χρήση του, αποτελεί βασικό παράγοντα επιβίωσης και καλής υγείας, πηγή κινητήριας δύναμης, ενώ λειτουργεί και ως ρυθμιστής μικροκλίματος ή ακόμη και ως διακοσμητικό στοιχείο.
Είναι γνωστές οι ευεργετικές του συνέπειες στoν ανθρώπινο οργανισμό. Στην περίπτωση όμως που ξεφύγει από τον έλεγχο του ανθρώπου, τα αποτελέσματα είναι καταστροφικά τόσο για τη φύση όσο και για τον ίδιο. Δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε γίνει μάρτυρες καταστροφών από πλημμύρες, ενώ είναι ακόμη πρόσφατη η τραγωδία με τα κύματα tsunami στην Ινδονησία.
Ευεργετικές ιδιότητες του νερού στην αρχιτεκτονική τοπίου
Η αρχιτεκτονική, ειδικότερα η αρχιτεκτονική τοπίου είναι ένας από τους τομείς όπου ο άνθρωπος προσπαθεί να αξιοποιήσει τις ευεργετικές ιδιότητες του νερού. Εκεί, το νερό εμφανίζεται συνήθως με μορφή σιντριβανιών ή διακοσμητικών λιμνών. Η τροφοδοσία των «συμβατών» αυτών κατασκευών πραγματοποιείται μέσω γεωτρήσεων ή του υδροδοτικού συστήματος της κάθε περιοχής. Υπάρχουν όμως και μέθοδοι, που αξιοποιούν και ανακυκλώνουν το φυσικό υδάτινο στοιχείο, μετατρέποντας ένα πάρκο σε χώρο πραγματικά περιβαλλοντικά και κοινωνικά βιώσιμο:
Αυτή τη στιγμή, μεγάλη εφαρμογή βρίσκουν οι λεκάνες αποστράγγισης (εικ. 1). Πρόκειται για τεχνητές κοιλότητες στο έδαφος με σκοπό τη συγκράτηση του βρόχινου νερού. Καταλαμβάνουν μεγάλη επιφάνεια (20.000 τ.μ.-μέγιστο) και μπορούν να φτάσουν σε βάθος μέχρι και τα 25μ. Διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: τις λεκάνες συγκράτησης (detention basins) και τις λεκάνες κατακράτησης - διατήρησης (retention basins).
Οι λεκάνες συγκράτησης συγκρατούν μεγάλες ποσότητες βρόχινου νερού για μικρό όμως χρονικό διάστημα. Συγκεντρώνουν, δηλαδή το νερό μέσω προκαθορισμένων διαδρομών - ρεμάτων και στη συνέχεια, μέσω ειδικής εξόδου στο χαμηλότερο τμήμα τους, το διοχετεύουν στο έδαφος ή σε δεξαμενές αποθήκευσης. Καθώς, λοιπόν, δεν περιέχουν μόνιμα νερό, μπορούν να χρησιμοποιηθούν και ως χώροι αναψυχής και κίνησης (εικ. 2).
Αντίθετα, οι λεκάνες κατακράτησης συγκρατούν το νερό για μεγάλο χρονικό διάστημα, καθώς αυτό δεν διοχετεύεται πουθενά, οπότε παραμένει στο εσωτερικό τους. Μια εφεδρική δίοδος απομάκρυνσης του νερού βρίσκεται στο ψηλότερο τμήμα τους και λειτουργεί σε περίπτωση υπερχείλισης - φαινόμενο αρκετά σπάνιο. Η κατακράτηση, λοιπόν, του υδάτινου στοιχείου συμβάλλει στη δημιουργία υδροβιοτόπων, προσδίδοντας στο τοπίο μια ειδυλλιακή εικόνα (εικ. 3).
Άλλοι τρόποι συγκράτησης νερού με ανάλογη λειτουργία, που αφορούν όμως περιοχές με ποτάμια, είναι οι παρακάμψεις πλημμυρών (flood by pass) και οι τεχνητές λίμνες, οι οποίες είναι περισσότερο γνωστές στη χώρα μας (βλ. λίμνη Πλαστήρα).
Εφαρμογή των λεκανών αποστράγγισης στο Πάρκο Guell και στην πόλη της Curitiba
Οι μέθοδοι αυτοί, εφαρμόζονται ήδη στο εξωτερικό. Εξαιρετικές περιπτώσεις όμως, αποτελούν το πάρκο Guell του αρχιτέκτονα Gaudi στη Βαρκελώνη (1900-1914) και η πόλη της Curitiba (1968) στη Βραζιλία.
Το πάρκο Guell είναι γνωστό σε όλους για την Art Νοuveau αρχιτεκτονική του. Αυτό που δεν γνωρίζουν πολλοί, είναι ότι πρόκειται για ένα γιγαντιαίο «υδραυλικό σύστημα» συγκράτησης, ελέγχου και συλλογής του νερού, με σκοπό τον περιορισμό της διάβρωσης του εδάφους, την τροφοδοσία της βλάστησης και την αποθήκευσή του προς γενικότερη χρήση. Ο αρχιτέκτονας, χώρισε το χώρο σε τρία τμήματα και διαμόρφωσε πορείες, οι οποίες πέρα από χώροι κίνησης, θα λειτουργούσαν και σαν συλλέκτες υδάτων. Στη συνέχεια εφάρμοσε ξεχωριστά για κάθε τμήμα, τεχνικές λεκανών συγκράτησης, που επιβραδύνουν τη ροή του νερού και το καθοδηγούν σε δεξαμενές αποθήκευσης (εικ. 4, 5, 6).
Στην Curitiba συμβαίνει το αντίθετο. Πρόκειται για μια πόλη περιτριγυρισμένη από βουνά, η οποία χαρακτηρίζεται από έντονες βροχοπτώσεις, με αποτέλεσμα τον κίνδυνο πλημμυρών. Σύμφωνα με τον ανασχεδιασμό που πραγματοποιήθηκε το 1968 από την ομάδα του αρχιτέκτονα Jaime Lerner, προτάθηκε η μετατροπή σε πάρκα των περιοχών που εμφάνιζαν τα μεγαλύτερα ποσοστά συγκέντρωσης νερού. Εκεί, δημιουργήθηκαν λεκάνες κατακράτησης και προκαθορισμένες διαδρομές - ρέματα, οι οποίες οδηγούν τα νερά της βροχής στις κοιλότητες. Τα ποσοστά βροχοπτώσεων στην περιοχή επιτρέπουν τη συνεχή ύπαρξη νερού στις λίμνες και κατά συνέπεια τη μετατροπή τους σε υδροβιοτόπους (εικ. 7).
Παραδείγματα και δυνατότητες αξιοποίησης των όμβριων υδάτων στην Ελλάδα
Στον ελλαδικό χώρο, εξαιτίας των αραιών αλλά έντονων βροχοπτώσεων, η εφαρμογή τέτοιων πρακτικών θα μπορούσε να παρέχει προστασία από τις πλημμύρες, να ενισχύσει σημαντικά τις ποσότητες των αποθεμάτων νερού. Δυστυχώς, εδώ τα παραδείγματα είναι ελάχιστα, την ίδια στιγμή που η δημιουργία λεκανών εκτόνωσης πλημμυρών στο εσωτερικό των πόλεων είναι απαραίτητη.
Ένα πραγματικά αξιόλογο δείγμα εντοπίζεται στο Ίλιον Αττικής. Πρόκειται για το πάρκο Αντώνη Τρίτση ή αλλιώς πάρκο Πύργου Βασιλίσσης. Έχει έκταση 1000 στρεμμάτων και είναι μέρος του μεγάλου κτήματος που ανήκε στη βασιλική οικογένεια μεταξύ των ετών 1848-1861. Αυτό που το κάνει ξεχωριστό είναι η υδρογεωλογική μελέτη που προηγήθηκε της κατασκευής του, καθώς σκοπός ήταν από την αρχή η χρήση και η ανάδειξη ήπιων μορφών ενέργειας, μεταξύ των οποίων και η αξιοποίηση του βρόχινου νερού. Στην πρώτη φάση, λοιπόν, υλοποίησης του προγράμματος αυτού κατασκευάστηκε ένα σύνολο λιμνών και καναλιών που λειτουργούν ως ταμιευτήρες - λεκάνες κατακράτησης, συλλέγοντας και αποθηκεύοντας - καιρού επιτρέποντος - το νερό της βροχής, για την τροφοδοσία της βλάστησης και της πανίδας.
Οι ταμιευτήρες έχουν τη δυνατότητα να συγκρατούν μεγάλες ποσότητες νερού. Έτσι, το νερό που συγκρατείται, συμβάλλει αφ' ενός στις καλύτερες συνθήκες ζωής των κατοίκων και αφ' ετέρου στη διατήρηση ενός σημαντικού υδροβιότοπου που στεγάζει υδροχαρή φυτά, ψάρια, αμφίβια αλλά και σπάνια είδη πουλιών (εικ. 8).
Το αρνητικό στοιχείο της υπόθεσης αυτής είναι ότι πρόκειται πιθανότατα για το μοναδικό τέτοιο παράδειγμα στην Αττική και ίσως σε όλη την Ελλάδα (μάλιστα ημιτελές, καθώς η δεύτερη φάση δεν έχει ολοκληρωθεί).
Από την άλλη, η χώρα μας διαθέτει και κάποιους ήδη «έτοιμους» χώρους, όπου θα έβρισκαν εφαρμογή τέτοιες κατασκευές: τα λατομεία. Λόγω του σχήματός τους αποτελούν ήδη υπαρκτές «λεκάνες», οι οποίες αξιοποιούμενες μεν πολιτιστικά μετατρέπονται κυρίως σε θέατρα, χωρίς όμως, παράλληλα, τη σκέψη κάποιας μελέτης τυχόν αξιοποίησης και συγκράτησης των βρόχινων νερών, αν και θα ήταν δυνατό – τέτοιου είδους πρακτικές έχουν ήδη εφαρμοστεί στα λατομεία της Melleville στη Γαλλία.
Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια στις ανεπτυγμένες κοινωνίες, καθώς το νερό παρέχεται άμεσα και άφθονα, κανείς δεν ενδιαφέρεται για την προέλευση του και την κατάληξή του μετά τη χρήση. Με εμφανή την έλλειψη παιδείας σε περιβαλλοντικά θέματα, αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα της εξισορρόπησης των ανθρωπίνων αναγκών και του σεβασμού προς τη φύση, κάτι που είναι ιδιαίτερα αισθητό στην Ελλάδα συγκριτικά με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης.
Η χώρα μας, όπως αναφέρθηκε, διαθέτει τεράστιες δυνατότητες αξιοποίησης των όποιων βρόχινων νερών της. Αντ' αυτού, χαρακτηρίζεται από αρνητικά παραδείγματα, όπως το μπάζωμα των ρεμάτων, την οικοδόμηση μέσα σε αυτά, το κάψιμο και την καταπάτηση των δασικών εκτάσεων, ενώ την ίδια στιγμή, οι ελάχιστοι εναπομείναντες υπαίθριοι χώροι με τις παραπάνω δυνατότητες αξιοποίησης, παραμένουν ανεκμετάλλευτοι και πρόχειρα διαμορφωμένοι, με τεχνικές και υλικά καθόλου φιλικά προς το περιβάλλον.
Οι αρνητικές επιπτώσεις αυτής της κατάστασης έγιναν περισσότερο αισθητές τη χρονιά που διανύσαμε λόγω της παρατεταμένης ανομβρίας και είναι σχεδόν βέβαιο πως τη φετινή χρονιά θα πάρουν τραγικές διαστάσεις λόγω της καταστροφής χιλιάδων στρεμμάτων δασικής έκτασης από τις πυρκαγιές.
Είναι σίγουρο, ότι η Ελλάδα διαθέτει ένα πλήρες δυναμικό από αρχιτέκτονες, τοπιογράφους, μηχανικούς και γενικότερα ανθρώπους που έχουν τη γνώση, τη δημιουργικότητα αλλά και το ενδιαφέρον να ασχοληθούν με έργα των παραπάνω απαιτήσεων. Το κύριο πρόβλημα είναι ότι το κράτος δεν εκμεταλλεύεται και δεν αξιοποιεί τα πολύτιμα αυτά εργαλεία του. Όπως αναφέρει και ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Φιλιππίδης «Πάντα ήταν και είναι τόσο έντονες οι παρασκηνιακές κινήσεις, ιδίως στα υψηλά επίπεδα, ώστε να μην υπάρχει καμιά διασφάλιση στην εφαρμογή μιας μελέτης, ούτε καν αν θα διατηρήσει ένας αρχιτέκτονας την ανάθεσή του ως το τέλος».
myrfa@in.gr
simcode@hotmail.com
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Cuchi Albert, Da Silva Claudio & Caballero Isaac Lopez (University of Barcelona), «Park Guell - A new guide», Εγχειρίδιο εκδοθέν στα πλαίσια του σεμιναρίου "IP Ecopolis: Sustainable Planning and Design Principles", Φλωρεντία 2005
- Jellicoe Susan & Geoffrey, «Water: the use of water in landscape architecture», εκδόσεις A & C Black, Λονδίνο 1971 (Βιβλιοθήκη Δοξιάδη - ΕΜΠ)
- Moore W. Charles & Lidz Jane, «Water & Architecture», Thames and Hudson (Βιβλιοθήκη ΤΕ Πάτρας)
- Wylson Anthony, «Aquatecture: Architecture and water», The Architectural Press: London, 1986
- Ecopolis – Sustainable Planning and Design Principles, Edited by Dimitra Babalis, εκδ. ALINEA International, Φλωρεντία 2005
- Καραλή Μάχη & ομάδα μελέτης: Γρίβα Μαρίλη, Ζεύκη Βέρα, Κυρίου Χαρά, Βαΐου Ντίνα, Μιμίκου Μαρία, Τσακίρης Γιώργος, Χατζημπίρος Κίμων, «Παρεμβάσεις στα ρέματα - εναλλακτικές προτάσεις σχεδιασμού», Αθήνα, Φεβρουάριος 1996
- Σιμάκου Μαρία & Φασούλη Μυρτιά, «Aquatecture: Διαχείριση των υδάτινων πόρων στην αρχιτεκτονική του τοπίου», Διάλεξη Ε.Μ.Π. 2007/43, Ιούλιος 2007, (Βιβλιοθήκη Μπουμπουλίνας ΕΜΠ)
- Περιοδικό «A+», τεύχος 183 «Frisches», Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2003, Dossier – «Paysages Postindustriels», σελ. 44 – 49.
- Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ., Διεύθυνση κατασκευής Έργων 1988, «Λατομεία Ακτές» Β' Συνέδριο: Αισθητική των πόλεων και πολιτική παρεμβάσεων Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων έργων Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών , Δελφοί 4 - 6 Μαρτίου 1988, (Βιβλιοθήκη ΤΕΕ)
- Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ., Τεύχος: «Αναπλάσεις των υπαίθριων χώρων της Αττικής», Αθήνα 2004.
LINKS
* www.hydro.ntua.gr
* www.inti.be/ecotopie/curitiba.html
* www.projectbrays.org/detention.html
* www.projectbrays.org/stormwater.asp?flash=yes
* www.watermagazine.com
* http://en.wikipedia.org/wiki/Detention_basin
* http://en.wikipedia.org/wiki/Retention_basin
|
