Τα σχεδιαζόμενα φράγματα στη Μέση Κοιλάδα του Νείλου στο βόρειο Σουδάν και οι επιπτώσεις τους στο πολιτισμικό τοπίο

Εισαγωγή - Το πρόβλημα - Οι λύσεις

Εισαγωγή
Οι ηγέτες των αφρικανικών κρατών στη μετα-αποικιοκρατική περίοδο δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την κατασκευή φραγμάτων. Ο στόχος είναι ο εκμοντερνισμός, αφού τα φράγματα μπορούν να παράξουν ηλεκτρική ενέργεια για τη βιομηχανία, να αυξήσουν τη γεωργική παραγωγή μέσω αρδευτικών έργων και να προστατεύσουν από φυσικές καταστροφές, όπως πλημμύρες και ξηρασία. Επιπλέον, τα φράγματα έχουν σημαντική συμβολική αξία αφού εκφράζουν με μνημειώδη τρόπο την επιτυχία του πολιτικού ηγέτη που φρόντισε για την κατασκευή τους.

Τέτοια ήταν για παράδειγμα η περίπτωση του προέδρου της Αιγύπτου Νάσερ, ο οποίος ολοκλήρωσε την κατασκευή του Μεγάλου Φράγματος στο Ασουάν (που αποτέλεσε για χρόνια το σύμβολο της προόδου της σύχρονης Αιγύπτου), ενώ ταυτόχρονα έδωσε το όνομά του στην τεχνητή λίμνη που σχηματίστηκε από την κατασκευή του φράγματος. Την ίδια λίμνη στο Σουδάν - όπου επίσης καταποντίστηκαν σημαντικές εκτάσεις - τη λένε «λίμνη της Νουβίας», σε ανάμνηση του εθνικού χαρακτήρα της συντριπτικής πλειονότητας του πληθυσμού που υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την πατρογονική γη και να μετοικήσει στη μέση της ερήμου στο Ανατολικό Σουδάν...

Αυτός ο επιφανειακός σεβασμός, όμως, για τη νουβική μνήμη δεν φαίνεται να βρίσκει συνέχεια στο Σουδάν σήμερα. Η κυβέρνηση της χώρας, όπως και οι κυβερνήσεις της Αιθιοπίας και της Ουγκάντα, σχεδιάζουν και υλοποιούν σειρά φραγμάτων με περισσότερες αρνητικές παρά θετικές επιπτώσεις για το περιβάλλον, τον ντόπιο πληθυσμό και τον πολιτισμό -αρκεί, βέβαια, να αφιερώσει κανείς το χρόνο που χρειάζεται η κάθε περίπτωση για να εξεταστεί ξεχωριστά και με λεπτομέρεια. Στο παρόν κείμενο, λοιπόν, παρουσιάζεται  η προβληματική φύση του σχεδίου να κτιστούν οκτώ (!) νέα φράγματα στην Κοιλάδα του Νείλου που βρίσκεται στην επικράτεια του Βορείου Σουδάν.

Το πρόβλημα
Από την εποχή της αγγλικής αποικιοκρατίας στην Ανατολική Αφρική και σε όλη σχεδόν την Κοιλάδα του Νείλου επικρατεί μια διεθνής συμφωνία που δίνει κατά κύριο λόγο στην Αίγυπτο, και δευτερευόντως στο Σουδάν, τη μερίδα του λέοντος στη νομή των υδάτινων πόρων του μεγαλύτερου σε μήκος ποταμού στον κόσμο. Οι Αιγύπτιοι υποστηρίζουν με σθένος τη συνέχιση αυτού του καθεστώτος έναντι των υπολοίπων χωρών με τις οποίες μοιράζονται το Νείλο, με ισχυρότερο επιχείρημα ότι δεν έχουν άλλους υδάτινους πόρους για να ξεδιψάσουν τους κατοίκους και τα ζώα τους, για να ποτίσουν τα χωράφια τους, για να ηλεκτροδοτήσουν την επικράτειά τους.

Μετά την κατασκευή του φράγματος στο Ασουάν, όμως, συνειδητοποίησαν οι Αιγύπτιοι ότι το φράγμα τους κληροδότησε και δύο σοβαρότατα προβλήματα: αφ' ενός παρακρατεί την ιλύ που έκανε ανέκαθεν εύφορη την αιγυπτιακή κοιλάδα του Νείλου και σιτοβολώνα τόσων αυτοκρατοριών, αφ’ ετέρου η ιλύς που παρακρατείται απειλεί τη λειτουργία του ίδιου του φράγματος. Υποχρεώθηκε, λοιπόν, η Αίγυπτος να δει με καλό μάτι τις προθέσεις των Σουδανών να κάνουν πράξη το δικαίωμά τους να αξιοποιήσουν κι αυτοί τα νερά του Νείλου και να κατασκευάσουν ένα φράγμα στον Τέταρτο Καταρράκτη, το επονομαζόμενο «Φράγμα Μαράουϊ» από το όνομα της πλησιέστερης πόλης, με το οποίο το Σουδάν φιλοδοξούσε να λύσει τα σοβαρά προβλήματα ηλεκτροδότησης της χώρας (εικ.2).

Ας εστιάσουμε λίγο στη σουδανική κοιλάδα του Νείλου: πρόκειται για την περιοχή από το Χαρτούμ (την πρωτεύουσα του Σουδάν όπου ενώνονται ο Μπλε και ο Λευκός Νείλος) ως το Ασουάν, όπου ο ποταμός δεν γλυστρά απλά μέσω του υποστρώματος αμμολίθου που επικρατεί στην περιοχή, αλλά πρέπει να χαράξει την πορεία του μεταξύ ηφαιστειογενών πετρωμάτων -κυρίως γρανιτών και βασαλτών-, όπου σχηματίζονται απειράριθμα νησιά και ο ρους του Νείλου γίνεται χειμαρρώδης. Στα σημεία αυτά σχηματίζονται οι τουλάχιστον έξι «Καταρράκτες» του Νείλου, οι οποίοι, όμως, δεν χαρακτηρίζονται από σημαντική υδατόπτωση, αφού από το Χαρτούμ ως το Ασουάν η κοιλάδα του ποταμού έχει μόλις 300 μετρά υψομετρικής διαφοράς.

Το Ασουάν βρίσκεται στον Πρώτο Καταρράκτη, το Φράγμα του Μαράουϊ κτίστηκε στον Τέταρτο Καταρράκτη, και τα νέα πλάνα της σουδανικής κυβέρνησης κάνουν λόγο για ένα φράγμα πίσω από τη λίμνη της Νουβίας σε ένα μικρό καταρράκτη που λέγεται Νταλ (από το όνομα του πλησιέστερου οικισμού), για ένα στον Τρίτο Καταρράκτη και για τρία(!) φράγματα στον Πέμπτο Καταρράκτη. Η περίπτωση φράγματος στον Έκτο Καταρράκτη συζητήθηκε, αλλά όπως λέγεται στο Χαρτούμ γρήγορα διαγράφηκε από τα πλάνα γιατί θα μπορούσε μακροπρόθεσμα να απειλείσει τις συνθήκες διαβίωσης στην ίδια την πρωτεύουσα... Το έβδομο φράγμα υψώθηκε ήδη για να ενισχύσει το παλιό φράγμα στο Ροζέιρες στον Μπλε Νείλο, και το όγδοο φράγμα είναι ένα διπλό φράγμα στους ποταμούς Άτμπαρα και Σετίτ, στο ανατολικό Σουδάν (εικ.3).

Για το διπλό αυτό φράγμα του οποίου η κατασκευή ξεκίνησε ήδη στο τέλος του 2010, η σουδανική κυβέρνηση έχει δεχτεί χορηγίες από τον ΟΠΕΚ και το Κουβέιτ. Για τα υπόλοιπα φράγματα συμφωνίες έχουν γίνει με κινεζικές εταιρίες, οι οποίες ήταν οι κατασκευάστριες εταιρίες και στις εργασίες στον Τέταρτο Καταρράκτη, που είδαν το 2008 την ολοκλήρωση του μεγαλύτερου σε μήκος φράγματος στην Αφρική (εικ.4).

Όταν ολοκληρώθηκε αυτό το φράγμα, 173 χιλιόμετρα της Μέσης Κοιλάδας του Νείλου καταποντίστηκαν, περισσότεροι από 70.000 άνθρωποι εκδιώχτηκαν από τον τόπο τους και κάθε ίχνος του παρελθόντος εξαφανίστηκε, αφήνοντας κάποιους αρχαιολόγους με την ικανοποίηση ότι έμαθαν πολλά πράγματα για μια περιοχή για την οποία δεν ήξεραν τίποτα..., ενώ για κάποιους άλλους ήταν πλέον βέβαιο (σε συνδυασμό και με ό,τι συνέβη στην περίπτωση του Ασουάν, όπου σημειωτέον υπό την αιγίδα της UNESCO πραγματοποιήθηκε η μεγαλύτερη ως τώρα αρχαιολογική εκστρατεία παγκοσμίως) ότι καμία αρχαιολογική δραστηριότητα υπό καθεστώς «έκτακτου σωστικού» χαρακτήρα, δεν διασώζει ούτε τα υλικά κατάλοιπα σε επαρκή αριθμό και ικανό τρόπο, ούτε το πολιτισμικό περιβάλλον που από τη χρονιά της κύρωσης της ερωπαϊκής σύμβασης του Τοπίου (Σύμβαση της Φλωρεντίας 2000) θα έπρεπε να αποτελεί άξονα και στόχο κάθε αρχαιολογικής/πολιτιστικής δραστηριότητας (εικ.5).

Στην περίπτωση που θα κατασκευαστούν τα νέα φράγματα θα είναι ατελείωτη η λίστα των αρχαιολογικών θέσεων που θα καταποντιστούν. Κάποιες από αυτές είναι μοναδικά μνημεία παγκόσμιας εμβέλειας, όπως α) οι φαραωνικοί ναοί στο Σόλεμπ και τη Σεντέινγκα, β)τα φρούρια και οι πόλεις στο Σέσεμπι και το νησί Σάι που έχουν να επιδείξουν συνεχή κατοίκηση από τη φαραωνική έως την οθωμανική περίοδο, γ) η τελευταία μη ανεσκαμμένη επισκοπή της χριστιανικής Νουβίας στο Σάι, δ)μερικοί από τους σπουδαιότερους τύμβους των τοπικών αρχόντων από την Εποχή του Χαλκού, επίσης στο Σάι. Όλα αυτά θα χαθούν αν κτιστεί το φράγμα στο Νταλ (εικ.6).

Το φράγμα στον Τρίτο Κατρράκτη απειλεί με εξαφάνιση ολόκληρη την επικράτεια της φυλής Μάχας, μια σειρά παραδοσιακών νουβικών χωριών με συνεχή ιστορία και ανθρώπινη δραστηριότητα, η οποία φαίνεται ότι κορυφώθηκε κατά το χριστιανικό Μεσαίωνα. Η περιοχή έχει ήδη ερευνηθεί από το Πανεπιστήμιο του Χαρτούμ και το Πανεπιστήμιο του Λέστερ και προκαταρκτικά αποτελέσματα μπορεί να δει κανείς στην ακόλουθη ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.spicey.demon.co.uk/Nubianpage/mahas.htm.

Η περιοχή του Πέμπτου Καταρράκτη παραμένει η πλέον ανεξερεύνητη αρχαιολογικά στην Κοιλάδα του Νείλου και οι αμέτρητοι τύμβοι που καλύπτουν μια περίοδο από την Προϊστορία ως την Ύστερη Αρχαιότητα, ορατοί σε όλο το μήκος αυτής της δύσβατης περιοχής, καθώς και τα πολυάριθμα -μάλλον- μεσαιωνικά φρούρια με τις εκκλησίες και τους οικισμούς, που τράβηξαν το ενδιαφέρον Ευρωπαίων περιηγητών από τον ΙΣΤ΄ κιόλας αιώνα, υπόσχονται πολλές εκπλήξεις για τους αρχαιολόγους που δεν θα διστάσουν να «εκμεταλλευτούν» την ευκαιρία για ανασκαφικές συγκινήσεις εν μέσω των -τουλάχιστον- συγκινητικών στιγμών που μέλλεται να ζήσουν οι ντόπιοι που θα ξεριζωθούν από την πατρίδα τους...

Οι αρχαιολόγοι που δουλεύουμε στο Σουδάν εξάλλου είμαστε μεταξύ των πολύ λίγων «τυχερών» που επισκέπτονται αυτές τις περιοχές κι έτσι έχουμε τη δυνατότητα να ενημερώσουμε τον έξω κόσμο για το τι συμβαίνει εκεί. Αυτή ήταν και η ελπίδα των Μανασίρ, της ντόπιας φυλής που επλήγη περισσότερο από την κατασκευή του φράγματος στον Τέταρτο Καταρράκτη: ότι όχι μόνο θα βοηθήσουν οι αρχαιολόγοι να καταγραφεί ο πολιτισμός των προγόνων τους, αλλά και ότι θα υποστηρίξουν τα αιτήματά τους για επανεξέταση του όλου θέματος, για σεβασμό στην επιθυμία τους να παραμείνουν στα παράλια της λίμνης και μετά την κατασκευή του φράγματος, δίκαιες οικονομικές αποζημιώσεις, συμμετοχή στη χάραξη πολιτιστικής πολιτικής που αφορά το δικό τους παρελθόν. Αιτήματα σωστά και μετρημένα, γραμμένα εδώ σε φθίνουσα πορεία, όπως τα εξέφραζαν οι Μανασίρ και όπως καταρρίπτονταν από τη σουδανική κυβέρνηση... (εικ.7)

Μια στιγμή, όμως, "Ποια είναι αυτή η κυβέρνηση;". Όταν το Μάρτιο του 2009 εγκαινίαζε το φράγμα ο πρόεδρος του Σουδάν, Ομέρ αλ Μπασίρ, βρισκόμαστε ακριβώς στην παραμονή της ημέρας που το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης τον κατηγορούσε για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας για όσα συνέβησαν στο Νταρφούρ. Ο Μπασίρ είναι ακόμα πρόεδρος του Σουδάν, εκλεγμένος μετά τις εκλογές του 2010 (για τις οποίες έγινε πολύς λόγος κατά πόσο ήταν τα αποτέλεσματα νοθευμένα ή όχι), και η χώρα είναι χωρισμένη στα δύο από τον Ιούλιο του 2011, αφού οι κυρίως χριστιανοί αφρικανοί δεν θέλησαν να είναι πια στο ίδιο κράτος με τους μουσουλμάνους του Βόρειου Σουδάν, κυρίως αραβικής καταγωγής στην κοιλάδα του Νείλου και στα ανατολικά, μα και Αφρικανούς στα δυτικά και Νούβιους μεταξύ των συνόρων με την Αίγυπτο κι ως σχεδόν τον Τέταρτο Καταρράκτη.

Ώσπου φτάσαμε στο σήμερα: με τους Μανασίρ να έχουν εξεγερθή, να έχουν τη συμπαράσταση των φοιτητών στο Πανεπιστήμιο του Χαρτούμ, διαδηλώσεις βίαιες και συγκρούσεις καθημερινές, το Πανεπιστήμιο να κλείνει από το Δεκέμβριο του 2011 ως το Μάρτιο του 2012, όταν και ξανάνοιξε με δρακόντια μέτρα ασφαλείας, και τις μάχες να συνεχίζονται. Μάχες στις οποίες από το 2007 έχουν προστεθεί και όσες δίνουν οι Σικούτ που απειλούνται από το φράγμα στο Νταλ, οι Μάχας που απειλούνται από το φράγμα στον Τρίτο Καταρράκτη, και σε μικρότερο βαθμό οι Ρουμπατάμπ που ζουν στον Πέμπτο Καταρράκτη. Ονόματα φυλών που κινδυνεύουν να ξεχαστούν σε κάποιον ετοιμοπαράδοτο οικισμό στις ερήμους γύρω από την κοιλάδα του Νείλου στο Σουδάν (εικ.8).

Την ίδα στιγμή, το φράγμα του Μαράουϊ δεν αποδίδει τα αναμενόμενα, αφού ακόμα και το Χαρτούμ και το Πορτ Σουδάν εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν προβλήματα με το ηλετρικό δίκτυο, ενώ η συντριπτική πλειονότητα της επαρχίας παραμένει χωρίς καθόλου ηλεκτροδότηση! Για να μην αναφερθούμε στα προβλήματα υγείας και υγιεινής ή στα ψυχολογικά και κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μετεγκατεστημένοι πληθυσμοί. Κάτι πρέπει να γίνει για όλο αυτό το χάος, και δη από αυτούς που το βλέπουν μπροστά τους κάθε που επισκέπτονται τη χώρα για να καταγράψουν και να αναδείξουν το παρελθόν της... (εικ.9)

Οι λύσεις
Κατ’αρχάς πρέπει να γίνει κατανοητό ότι δεν είναι όλα τα φράγματα «καλά» ή «κακά». Όπως, όμως, έχουν δείξει μελέτες στην κοιλάδα του Νείλου πρέπει τα φράγματα να κτίζονται ψηλότερα - και δη στα ορμητικά νερά του Μπλε Νείλου στα αιθιοπικά υψίπεδα - και μόνο αν άλλες μορφές παραγωγής ενέργειας και αποθήκευσης νερού έχουν εξαντληθεί. Ελάχιστα πράγματα, όμως, γίνονται προς την κατεύθυνση αυτή, με το σχεδιασμό για παράδειγμα πάρκων ηλιακής ενέργειας, όπως όλη η Ευρώπη θα ήθελε να είχε προς ίδιον όφελος, ή με την κατασκευή υδατοσυλλεκτών, όπως έκαναν ανέκαθεν οι κάτοικοι του βόρειου Σουδάν.

Επιπλέον, πρέπει η γνώση του παρελθόντος να αποτελέσει οδηγό για τις πράξεις μας στο παρόν και το σχεδιασμό στο μέλλον: γιατί μας διδάσκει ότι δεν μπορούν όλες οι μορφές ανάπτυξης, κάθε πιθανός και απίθανος αριθμός κατοίκων να επιβιώσουν με μόνο εφόδιο ζωής ό,τι παρέχει ο Νείλος, αφού κατά τα άλλα είναι η περιοχή αυτή από τις πλέον άνυδρες σε όλον τον πλανήτη...

Εξάλλου, οι μορφές ανάπτυξης και προόδου δεν μπορεί να μετρώνται με ζύγι τα συμφέροντα των πολυεθνικών εταιριών, κινεζικών, ευρωπαϊκών ή αμερικανικών, αλλά πρέπει να υπηρετούν τις επιταγές μιας λελογισμένης συνύπαρξης των τοπικών παραδοσιακών κοινοτήτων με το φυσικό περιβάλλον.

Στόχος εν τέλει των αρχαιολόγων, που καλούνται και πάλι «να βγάλουν τα κάστανα από τη φωτιά» (αφού την 1η του Μάρτη 2012 δημοσιεύτηκε η έκκληση για διεθνή αρχαιολογική βοήθεια από την Αρχαιολογική Υπηρεσία στο Σουδάν), δεν μπορεί να είναι να παράξουν άλλοθι στα εκάστοτε κυβερνητικά σχέδια. Στόχος και ηθική δέσμευση πρέπει να αποτελεί στο εξής η προστασία και ανάδειξη του πολιτισμικού τοπίου που υπαγορεύει ανυποχώρητα να σταματήσουν πάραυτα τα όποια σχέδια για την κατασκευή νέων φραγμάτων στη Μέση Κοιλάδα του Νείλου (εικ.10).

Για να υποστηρίξετε τον αγώνα κατά της κατασκευής των φραγμάτων μπορείτε να υπογράψετε την έκκληση http://www.gopetition.com/petitions/stop-the-dams-in-sudan.html

stopdams@gmail.com

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• ASKOURI, A. 2004. The Merowe Dam: controversy and displacement in Sudan. Forced Migration Review 21: 56-57. Available at http://www.fmreview.org/mags1.htm (accessed 16 January 2012).
• ASKOURI, A. 2006. Sudanese militia kill three people in Merowe Dam area. Sudan Tribune 22 April 2006. Available at: http://www.sudantribune.com/Sudanese-militia-kill-three-people,15209 (accessed 17 January 2012).
• BOSSHARD, P. 2011. New Chinese Dam project fuels ethnic conflict in Sudan. International Rivers 20 January 2011. Available at: http://www.internationalrivers.org/node/6121 (accessed 12 January 2012).
• DAFALLA, H. 1975. The Nubian Exodus. London: C Hurst.
• HAALAND R. e.a. 2012a, “Petition to Stop the Dams in Sudan”, African Archaeological Review 29 /1, 1-5.
• HAALAND R. e.a. 2012b, “Preserving the Middle Nile (Sudan)”, Antiquity 86/332, Project Gallery: ‘http://antiquity.ac.uk/projgall/haaland332/.
• HAFSAAS-TSAKOS, H. 2011. Ethical implications of salvage archaeology and dam building: the clash between archaeologists and local people in Dar al-Manasir, Sudan. Journal of Social Archaeology 11/1: 49-76.
• KLEINITZ, C. & C. NÄSER 2011. The loss of innocence: political and ethical dimensions of the Merowe Dam Archaeological Salvage Project at the Fourth Nile Cataract (Sudan). Conservation and Management of Archaeological sites 13/2-3: 253-280.
• KOCH, H. 2011. Die Verantwortung der Staudamm-Planer. Taz 31 August 2011. Available at: http://www.taz.de/1/archiv/digitaz/artikel/?ressort=sw dig=2011%2F08%2F31%2Fa0086&cHash=746d91430c  (accessed 17 January 2012).
• MORRISON, D. 2007. Four killed over Nile dam project that threatens Nubian towns. National Geographic News, 15 June 2007. Available at: http://news.nationalgeographic.com/news/2007/06/070615-sudan-nubian.html (accessed 17 January 2012).
• SU, A. 2011. China-made Nile dam faces further opposition. Want China Times, 1 February 2011. Available at: http://www.wantchinatimes.com/news-subclass-cnt.aspx?id=20110201000138&cid=1101 (accessed 16 January 2012).
• Sudan Tribune. Sudan breaks up dam demo, 20 December 2011. Available at: http://www.sudantribune.com/Sudan-breaks-up-dam-demo,41049 (accessed 17 January 2012).
• TVEDT, T. (ed.) 2009. The River Nile in the Post-colonial Age, London/New York: IB Tauris.
  
  Ιστότοποι τοπικών ακτιβιστικών οργανώσεων
• http://www.rescuenubia.org/
• http://www.manasir.org/
  
  Σύνδεσμος στο blog της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη διατήρηση της κοιλάδας του Μέσου Νείλου:
• http://preservethemiddlenile.wordpress.com/
  Σύνδεσμος στην λίστα των mails της Αμερικάνικης Επιτροπής για την Νουβική Κληρονομιά:
• https://lists.uchicago.edu/web/info/sudandamscrisis
  
  Σύνδεσμος για την έκκληση:
• http://www.gopetition.com/petitions/stop-the-dams-in-sudan.html