Ένα σημαντικό βυζαντινό μνημείο, βρίσκεται από το 1965 στο βυθό της τεχνητής λίμνης των Κρεμαστών, στον Αχελώο. Είναι γνωστό στους αρχαιολόγους ως «Επισκοπή» Ευρυτανίας και στην περιοχή της Ευρυτανίας ως «Παναγία της Επισκοπής». Πρόκειται για έναν ωραίο βυζαντινό ναό πού υπήρχε στο χωριό Επισκοπή Ευρυτανίας. Είχε κτισθεί τον 8ο αιώνα και αναγνωριζόταν ως ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Ελλάδος.
Ο διευθυντής του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, αρχαιολόγος Παύλος Λαζαρίδης, έγραφε γι’ αυτόν το 1980: « …Κτισμένος στη δεξιά όχθη του Μέγδοβα, παραποτάμου του Αχελώου, ξάφνιαζε τον περαστικό με την σιλουέτα και το μέγεθός του». Αλλά και ο ακαδημαϊκός Μανόλης Χατζηδάκης παρατηρούσε ότι: «το κτήριο υψωνόταν στην όχθη του ποταμού στερεό και επιβλητικό έργο σεμνού αρχαϊκού κάλλους».
Θεωρείται πλέον βέβαιο ότι ο ναός της Επισκοπής υπήρξε έδρα Επισκοπής -το πιο πιθανό της Επισκοπής «Λιτζάς και Αγράφων»- γεγονός που μαρτυρεί και το όνομα του ναού «Επισκοπή». Ο καθηγητής Παναγιώτης Βοκοτόπουλος γράφει: « …γνωστός ως Επισκοπή…ώφειλεν ασφαλώς την ονομασίαν του εις το ότι διετέλεσεν κατά το παρελθόν έδρα επισκόπου τινός, πιθανώτατα του Λιτζάς και Αγράφων». Ο καθηγητής της βυζαντινής αρχαιολογίας Αθανάσιος Παλιούρας, θεωρεί πως ο ναός υπήρξε για κάποια περίοδο και έδρα της Επισκοπής Αχελώου. Κατά την προφορική παράδοση των κατοίκων του χωριού, ο ναός ήταν κατά το παρελθόν και Καθολικό Μοναστηριού.
Ο ναός της Επισκοπής ανήκε στον «μεταβατικό» ονομαζόμενο τύπο, που συναντάται σε ολόκληρη τη βαλκανική χερσόνησο: Στην πρώην Γιουγκοσλαβία, στη Βουλγαρία, στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Στον τύπο αυτό κατά τον ακαδημαϊκό Αναστάσιο Ορλάνδο, ανήκουν εκτός από το ναό της Παναγίας της Σκριπούς στη Βοιωτία και οι εξής ναοί: 1) ο Άγιος Λεόντιος της Βόδοτσας κοντά στη Στρώμνιτσα, 2) ο Άγιος Γερμανός στη μικρή Πρέσπα, 3) ο Άγιος Ιωάννης της Μεσημβρίας στη Βουλγαρία, 4) η Παναξιώτισσα στη Γαυρολίμνη Αιτωλοακαρνανίας, 5) η Μεταμόρφωση Κορωπίου, 6) οι Ασώματοι της Μάνης και 7) ο Άγιος Ιωάννης ο «Λαμπαδιστής» στην Κύπρο.
Η «Επισκοπή» Ευρυτανίας, υπήρχε κατά τα χρόνια της εικονομαχίας. Αυτό μαρτυρείται από το αρχαιότερο στρώμα ζωγραφικής, το οποίο έχει ανεικονικό χαρακτήρα, με εξαίρεση μια παράσταση της Σταύρωσης. Για τη χρονολόγηση όμως του ναού υπάρχουν διαφορετικές γνώμες: Ο Αν. Ορλάνδος χρονολογεί τον ναό στον 10ο αιώνα, ο Μ. Χατζηδάκης στον 9ο, ο Π. Βοκοτόπουλος στον 8ο, ο Π. Λαζαρίδης στον 8ο αλλά πριν την Εικονομαχία. Ο καθηγητής Χ. Μπούρας θεωρεί ότι υπάρχει «χρονολογικό πρόβλημα» με την Επισκοπή Ευρυτανίας, αλλά συγχρόνως δέχεται την παρουσία του ναού κατά την εικονομαχική περίοδο.
Στις αρχές του 1965 ανακαλύφθηκαν στον ναό της Επισκοπής κάτω από τον σοβά των τοίχων, τοιχογραφίες μεγάλης αρχαιολογικής αξίας. Συνεργείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας εργάσθηκε επί μήνες για την αποτοίχιση των τοιχογραφιών με επικεφαλής τον ζωγράφο-συντηρητή Φώτη Ζαχαρίου. Αποκολλήθηκαν 250 περίπου τετρ. μέτρα τοιχογραφίες, οι οποίες αφού καθαρίστηκαν πρόχειρα, στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στην Αθήνα, για να αποκατασταθούν και συντηρηθούν καλύτερα. Οι τοιχογραφίες της Επισκοπής ήταν σε τρία επάλληλα στρώματα. Το πρώτο ήταν του 8ου-9ου αιώνα, το δεύτερο ήταν του 11ου, και το τρίτο ήταν του 13ου αιώνα. Το κτιστό τέμπλο είχε τοιχογραφίες του 16ου αιώνα.
Η πρώτη επίσημη παρουσίαση των τοιχογραφιών της Επισκοπής έγινε το 1976 στην Εθνική Πινακοθήκη. Το 1980 μεταφέρθηκαν στο Βυζαντινό Μουσείο, όπου υπήρξε μόνιμη έκθεσή τους. Μέρος των τοιχογραφιών παρουσιάσθηκε σε έκθεση του Υπουργείου Πολιτισμού και του Βυζαντινού Μουσείου το 1985. Το 1986 κάποιες τοιχογραφίες της Επισκοπής συμπεριλήφηκαν σε έκθεση του Βυζαντινού Μουσείου στη Φλωρεντία. Το 1996-97, αρκετές τοιχογραφίες της Επισκοπής συμπεριλήφθηκαν σε μεγάλη διεθνή έκθεση στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Ν. Υόρκης, η οποία είχε τον τίτλο «Η δόξα του Βυζαντίου». Η Σταύρωση της Επισκοπής ήταν ανάμεσα στα εκθέματα μεγάλης έκθεσης του Βυζαντινού Μουσείου το 2000. Από το 2004 οι τοιχογραφίες της Επισκοπής εκτίθενται μόνιμα σε αίθουσα του Βυζαντινού Μουσείου. Σύμφωνα με κατάλογο του Βυζαντινού Μουσείου 82 τμήματα τοιχογραφιών της Επισκοπής Ευρυτανίας φυλάσσονται εκεί.
Ο βυζαντινός ναός της Παναγίας της Επισκοπής, φέτος φωτογραφήθηκε στο βυθό της λίμνης των Κρεμαστών από τον «Σύλλογο Ερασιτεχνών Αυτοδυτών ΤΗΘΥΣ». Όπως δείχνουν οι φωτογραφίες είναι όρθιος 43 χρόνια μετά την βύθιση του! Φωτογραφίες από την πρόσφατη φωτογράφιση παρουσιάζονται και στο λεύκωμά μας που εκδόθηκε και κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες, με τίτλο «ΠΑΝΑΓΙΑ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ».
Στα Προλεγόμενα του εν λόγω λευκώματος, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Αθ. Παλιούρας, μεταξύ άλλων γράφει:
«Στολίδι τέχνης και σύμβολο εκκλησιαστικό, ο ναός της Επισκοπής, διεκδίκησε για τον εαυτό του τρεις καίριες ιδιαιτερότητες: πρώτον ήταν πιθανότατα έδρα της βυζαντινής Επισκοπής Αχελώου, δεύτερον φιλοξένησε στα σπλάχνα του ανεικονικές παραστάσεις της εικονομαχικής περιόδου, που χρονολογούνται γύρω στο 800 μ.Χ. και τρίτον, δόκιμος καλλιτέχνης άπλωσε στις επιφάνειές του περίτεχνες και ρωμαλέες τοιχογραφίες του 13ου αιώνα. Στη δεκαετία του 1960 κάποιοι «αρμόδιοι», για να μετριάσουν την απελπισία και το θρήνο, από την απώλεια, πρότειναν, σχεδίασαν και υποσχέθηκαν πανομοιότυπο ναό που θα χτιζόταν πιο ψηλά και στο εσωτερικό του οποίου θα επανατοποθετούσαν τις αποτοιχισμένες από το Φώτη Ζαχαρίου τοιχογραφίες. Αλλά οι υποσχέσεις και οι σχεδιασμοί πνίγηκαν κι αυτοί στα έγκατα της τεράστιας λίμνης που σχηματίσθηκε και άλλαξε το φυσικό τοπίο της περιοχής…».
