Μπέσσυ Μαντζάρα, χημικός, Μεσογειακό Γραφείο Πληροφόρησης για το Περιβάλλον, τον Πολιτισμό και την Αειφόρο Ανάπτυξη
Νερό: αγαθό σε ανεπάρκεια - Μεσόγειος: Μια περιοχή με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά - Ζήτηση Νερού-Κυριότερες Χρήσεις-Πιέσεις -
Νερό: αγαθό σε ανεπάρκεια Πριν από μερικά μόλις χρόνια το νερό στη συνείδηση όλων μας ήταν ένας φυσικός πόρος σε αφθονία που μπορούσαμε να χρησιμοποιούμε αφειδώς. Σήμερα όμως εξαιτίας της αλόγιστης χρήσης, αλλά και της αύξησης του πληθυσμού της γης και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, το νερό είναι πλέον ένα αγαθό εν ανεπαρκεία που πρέπει να προφυλαχθεί.
Οι διάφορες χρήσεις νερού ποικίλλουν ανά χώρα, κοινό τόπο όμως αποτελεί η ζήτηση νερού για οικιακή, γεωργική και βιομηχανική χρήση ενώ, ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζεται και η ανάγκη αποταμίευσης νερού για την προστασία του υδάτινου περιβάλλοντος και των οικοσυστημάτων.
Μπορεί η γη να φαίνεται από το διάστημα ως ένας γαλάζιος πλανήτης όμως μόνο το 3% του νερού της γης είναι γλυκό νερό και από αυτό μόνο το 1% είναι επιφανειακό νερό διαθέσιμο για άμεση χρήση.
Μεσόγειος: Μια περιοχή με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά
Η Μεσόγειος ενώνει δύο γειτονικές περιοχές με εντελώς αντίθετα δημογραφικά χαρακτηριστικά και διαφορετικούς ρυθμούς ανάπτυξης, με πληθυσμό περίπου 440 εκατομμύρια σήμερα, ενώ υπολογίζεται ότι μέχρι το 2030 θα φτάσει τα 520-570 εκατομμύρια και αναμένεται να αγγίξει τα 700 εκατομμύρια με το τέλος του 21ου αιώνα (πηγή: Blue Plan). Το 1950 οι χώρες της βόρειας Μεσογείου αντιπροσώπευαν τα 2/3 του συνολικού πληθυσμού, ενώ σήμερα αντιπροσωπεύουν το 50% και μέχρι το 2025 αναμένεται ότι θα αντιπροσωπεύουν το 1/3 και το 2050 το ¼ (πηγή GWP, Mediterranean Vision on Water).
Είμαστε αντιμέτωποι λοιπόν με δύο τελείως διαφορετικές δυναμικές. Ένα νέο και γρήγορα αναπτυσσόμενο πληθυσμό στον Νότο και ένα γηρασμένο πληθυσμό με μικρούς ρυθμούς αύξησης στο Βορρά. Αυτές οι αλλαγές έχουν τεράστιες επιπτώσεις στην απασχόληση, στη διατροφή, στις συντάξεις και στις παροχές υγείας, στον σχεδιασμό χρήσης γης, δημιουργούν απόβλητα, πιέσεις στο περιβάλλον και τους φυσικούς πόρους και φυσικά στο νερό, ενώ συμβαδίζουν και με τη μεγάλη διαφορά που παρατηρείται στο επίπεδο ζωής. Το κατά κεφαλή εθνικό προϊόν είναι περίπου 30 φορές μεγαλύτερο στη Γαλλία από ότι στην Αίγυπτο ή δέκα φορές μεγαλύτερο στην Ιταλία από ότι στην Αλγερία.
Υδατικοί πόροι της Μεσογείου Η περιοχή της Μεσογείου αντιμετωπίζει, όπως και ο υπόλοιπος κόσμος μια σειρά από περιβαλλοντικά και αναπτυξιακά προβλήματα που συνδέονται κυρίως με τη διαχείριση και την ανάπτυξη των υδατικών πόρων και τον έλεγχο της ρύπανσης.
Η Μεσόγειος είναι μία από τις πιο άνυδρες περιοχές του πλανήτη. Η φυσική προσφορά νερού είναι άνισα κατανεμημένη μεταξύ των χωρών της (72% στο Βορρά, 23% στην Ανατολή και 5% στο Νότο), μεταξύ των διαφόρων τμημάτων του πληθυσμού της και είναι επίσης ιδιαίτερα ακανόνιστη στο χρόνο και στην ένταση. Οι ιδιαίτερα σύντομες και έντονες βροχοπτώσεις που παρατηρούνται είναι πολύ συχνά αιτίες καταστροφών ενώ επιτείνουν τη διάβρωση των εδαφών και την ανεξέλεγκτη απορροή.
Το ετήσιο ύψος βροχόπτωσης παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από χώρα σε χώρα (βλ. διάγραμμα 1, πηγή: Blue Plan). Κατά τη διάρκεια περιόδων ξηρασίας που παρατηρούνται περίπου κάθε δέκα χρόνια η φυσική προσφορά νερού μπορεί να μειωθεί μέχρι και στο 1/3 της κανονικής. Η διαθεσιμότητα όμως του νερού δεν καθορίζεται μόνο από τους υδατικούς πόρους αλλά και από την κατανομή του πληθυσμού (βλ. διάγραμμα 2, πηγή: Blue Plan). Γενικά, όταν η μείωση των αποθεμάτων νερού ανά κάτοικο πλησιάζει τα 1000m3/yr τότε οι πιέσεις που ασκούνται στα υδατικά αποθέματα είναι επικίνδυνες, ενώ όταν η προσφορά πέσει στα 500 m3/yr τότε μιλάμε πια για έλλειψη νερού.
Ζήτηση Νερού – Κυριότερες Χρήσεις - Πιέσεις Η ζήτηση νερού στην περιοχή της Μεσογείου είναι ιδιαίτερα μεγάλη. Σήμερα 300 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού χρησιμοποιούνται σε όλη τη Μεσόγειο κατανεμημένα στους κύριους τομείς ζήτησης που είναι η οικιακή χρήση, η γεωργία, η βιομηχανία και η ενέργεια.
Όπως φαίνεται από τον πίνακα πρώτη σε ζήτηση δραστηριότητα είναι η γεωργία, με δεύτερο τον τουρισμό και τρίτη την οικιακή και τη βιομηχανική κατανάλωση.
Η Γεωργία, μέσω των αρδεύσεων, είναι ο κύριος καταναλωτής νερού στις περισσότερες χώρες της Μεσογείου (με εξαίρεση τη Γαλλία και τα Βαλκάνια) και καταναλώνει κατά μέσο όρο το 60% του χρησιμοποιούμενου νερού (στις χώρες του Νότου το ποσοστό αυτό φθάνει και το 82%).
Αυξημένη ζήτηση παρατηρείται κυρίως το καλοκαίρι όταν, δυστυχώς, η φυσική προσφορά είναι περιορισμένη ή ανύπαρκτη, γεγονός που επιτείνει την ανάγκη για προγραμματισμό χρήσεων και για έργα αποθήκευσης νερού κατά τη διάρκεια των πιο πλούσιων σε παροχή χειμερινών μηνών.
Στις περισσότερες χώρες εξαιτίας της μορφολογίας της Μεσογείου η γεωργική δραστηριότητα είναι συγκεντρωμένη σε παράκτιες περιοχές ή κοντά στις εκβολές ποταμών. Η αλόγιστη άρδευση και η υπέρμετρη άντληση υπόγειων νερών, η υπέρμετρη χρήση λιπασμάτων - εντομοκτόνων διογκώνουν τα προβλήματα επάρκειας νερού και έχουν σοβαρές συνέπειες όπως:
* Υφαλμύριση των υπόγειων υδροφορέων * Ρύπανση των ποταμών, των παράκτιων περιοχών και των κλειστών κόλπων * Πρόσχωση των φραγμάτων * Παρουσίαση φαινομένων ευτροφισμού * Μείωση της παραγωγικότητας των εδαφών * Υποβάθμιση των υγροτόπων
Το πρόβλημα διογκώνεται ακόμα περισσότερο από τη χρήση πεπαλαιωμένων και σπάταλων μεθόδων άρδευσης (ανοικτά κανάλια, κανονάκια) και μάλιστα σε ακατάλληλες ώρες (π.χ. το μεσημέρι, οπότε λόγω της υψηλής θερμοκρασίας σημαντική ποσότητα νερού εξατμίζεται πριν προλάβει να απορροφηθεί από το έδαφος και τα φυτά).
Η χρήση νέων μεθόδων άρδευσης (άρδευση στάγδην, ψεκαστήρες κ.ά.), η ο εξορθολογισμός της χρήσης των παλιών συστημάτων θα βοηθούσαν σημαντικά στην εξοικονόμηση νερού. Τα σύγχρονα συστήματα άρδευσης δεν χρησιμοποιούνται ακόμα ευρέως γιατί η εγκατάστασή τους είναι πολυδάπανη και δεν υπάρχουν συνήθως κρατικές επιδοτήσεις για την προώθησή τους. Μόνο σε ορισμένες χώρες όπως στη Γαλλία, τη Μάλτα και τη Λιβύη παρατηρείται στροφή προς τις πιο σύγχρονες μεθόδους είτε λόγω οικονομικής ευχέρειας (π.χ. Γαλλία) ή λόγω έντονης λειψυδρίας (π.χ. Μάλτα, Λιβύη).
Τουρισμός: Η Μεσόγειος είναι ο υπ’ αριθμόν ένα τουριστικός προορισμός στον κόσμο και αντιπροσωπεύει το 30% του παγκόσμιου τουρισμού. Ο τουρισμός αυτός είναι εποχιακός, αυξάνει κάθε χρόνο, ενώ υπολογίζεται ότι οι αφίξεις από 135 εκατομμύρια το 1990 θα φτάσουν τα 235-350 εκατομμύρια το 2025 (πηγή: Blue Plan) και ταυτόχρονα αποτελεί σήμερα την πρώτη πηγή συναλλάγματος για τις χώρες της Μεσογείου και η συμμετοχή του στο ΑΕΠ των διαφόρων χωρών μπορεί να φθάσει και μέχρι το 22% (Κύπρος) ή και το 24% (Μάλτα) (πηγή: Blue Plan).
Η διαρκώς αυξανόμενη τουριστική κίνηση επιβαρύνει τις απαιτήσεις για πόσιμο νερό ιδιαίτερα το καλοκαίρι και ιδιαίτερα στα νησιά, ενώ συμβάλλει ταυτόχρονα στην αύξηση της ρύπανσης και στην αλλαγή χρήσεων γης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της Ισπανίας: Ο πληθυσμός 27 περιοχών στην Costa Brava αυξάνει από 150.000 το χειμώνα σε 1.1 εκατομμύρια στα μέσα Αυγούστου.
Με την αναμενόμενη αύξηση του τουρισμού οι πιέσεις αυτές προβλέπεται να διπλασιαστούν αν και σε πολλές περιπτώσεις η διατήρηση του τουρισμού σε υψηλά επίπεδα έχει αρχίζει να λειτουργεί ως κίνητρο για την προστασία και τη βελτίωση του φυσικού περιβάλλοντος (π.χ. ύδατα κολύμβησης, ακτές κ.λπ.).
Οικιακή κατανάλωση: Το πόσιμο νερό αποτελεί μόνο ένα μικρό τμήμα του νερού που χρησιμοποιείται στην περιοχή της Μεσογείου, και αντιστοιχεί στο 15-20% της κατανάλωσης στις ανεπτυγμένες χώρες της βόρειας Μεσογείου και σε λιγότερο από 10% στις χώρες της νότιας. Η οικιακή κατανάλωση ανά κάτοικο ποικίλλει πολύ από χώρα σε χώρα και καθορίζεται κυρίως από τη διαθεσιμότητα του νερού. Έτσι, στις πιο πλούσιες σε υδατικά αποθέματα περιοχές, όπως η Αλβανία και η Σλοβενία, η κατανάλωση ξεπερνά και τα 500 λίτρα την ημέρα, ενώ σε χώρες που αντιμετωπίζουν έντονα προβλήματα λειψυδρίας όπως π.χ. η Κύπρος η κατανάλωση είναι λιγότερη από 200 λίτρα ημερησίως. Η οικιακή κατανάλωση διαφοροποιείται επίσης ανάμεσα στις αστικές περιοχές και στην ύπαιθρο. Κατά κανόνα η κατανάλωση νερού στις αστικές περιοχές είναι μεγαλύτερη. Σε αρκετές χώρες της Μεσογείου υπάρχουν ακόμη τμήματα του πληθυσμού που δεν έχουν άμεση πρόσβαση σε πόσιμο νερό. Επιπλέον, τα επίπεδα υπηρεσιών υγιεινής, ενώ είναι κατά κανόνα ικανοποιητικά στις αστικές περιοχές, στις αγροτικές περιοχές είναι ανεπαρκή. Ένα ακόμα σοβαρό πρόβλημα είναι οι τεράστιες απώλειες (μέχρι και 30%) που οφείλονται στα παλαιά και πλημμελώς συντηρημένα δίκτυα διανομής.
Επιπτώσεις από την αλόγιστη χρήση των διαθέσιμων Υδατικών Πόρων στη Μεσόγειο Είδαμε ότι η συγκέντρωση πληθυσμών και δραστηριοτήτων στα μεγάλα αστικά κέντρα κατά μήκος των ακτών της Μεσογείου έχει ως αποτέλεσμα τη συγκέντρωση της ζήτησης του νερού σε σχετικά μικρές περιοχές, και την εκτροπή υδατικών πόρων προς τις παράκτιες πυκνοκατοικημένες περιοχές ώστε να εξυπηρετηθούν επαρκώς. Παράλληλα, οι αυξανόμενες γεωργικές δραστηριότητες και η συνεχιζόμενη αύξηση των αρδευόμενων γεωργικών εκτάσεων διεκδικούν το δικό τους μεγάλο μερίδιο από τους διαθέσιμους υδατικούς πόρους.
Υπό τις παρούσες συνθήκες, ο δείκτης εκμεταλλεύσεις των υδατικών πόρων που αντιπροσωπεύει την αναλογία ανάμεσα στην ποσότητα νερού που χρησιμοποιείται και στο σύνολο των ανανεώσιμων υδατικών αποθεμάτων κάθε χώρας ξεπερνά το 50% σε χώρες όπως η Ιορδανία, η Μάλτα, η Τυνησία η μεσογειακή Ισπανία. Στην Αίγυπτο και στο Ισραήλ ξεπερνά το 90%, ενώ φτάνει το 400% στην Λιβύη που χρησιμοποιεί αποκλειστικά σχεδόν μη ανανεώσιμα αποθέματα ορυκτού νερού.
Εκτός από τις ποσοτικές πιέσεις τα υδατικά αποθέματα, δέχονται και έντονες ποιοτικές πιέσεις που προέρχονται από τα οικιακά και βιομηχανικά απόβλητα που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο καταλήγουν στους υδάτινους αποδέκτες. 40 δισεκατομμύρια m3 λυμάτων το χρόνο αποβάλλονται στη Μεσόγειο. Η ρύπανση που προκαλείται επιβαρύνει και καταστρέφει τμήμα των αποθεμάτων νερού, ανεβάζει το κόστος παραγωγής πόσιμου νερού και απειλεί τα υπόγεια αποθέματα που είναι και περισσότερο ευάλωτα γιατί η ρύπανσή τους είναι μη αντιστρέψιμη.
Αποτέλεσμα ρύπανσης είναι και το φαινόμενο του θερμοκηπίου που έχει ήδη αρχίσει να επηρεάζει το κλίμα του πλανήτη μας. Τα αποτελέσματα μιας τέτοιας κλιματικής αλλαγής είναι ακόμα αβέβαια και δεν μπορούν εύκολα να ποσοτικοποιηθούν. Μια γενική βέβαια κατεύθυνση στην οποία όλοι συμφωνούν είναι ότι μέσα στον 21ο αιώνα θα αυξηθεί η μέση θερμοκρασία της γης και οι θερμές νότιες περιοχές θα γίνουν ακόμη θερμότερες και τα υδατικά τους αποθέματα θα μειωθούν λόγω μεγάλης εξάτμισης και παρατεταμένων περιόδων ξηρασίας, ενώ αντίθετα η ζήτηση θα αυξηθεί. Ανάλογη όμως θα είναι και η κατάσταση στις βόρειες περιοχές όπου αναμένονται μεν αυξημένες βροχοπτώσεις το χειμώνα αλλά πιο ξηρά και παρατεταμένα καλοκαίρια που θα επηρεάσουν τόσο την παραγωγή όσο και την ζήτηση του νερού.
Η σημερινή υδατική οικονομία της Μεσογείου είναι κατά κανόνα μη βιώσιμη μια και βασίζεται κυρίως στη διαχείριση της προσφοράς με την κατασκευή μεγάλων φραγμάτων και έργων εκτροπής ποταμών, κυρίως μέσω επιχορηγήσεων. Στις περισσότερες χώρες η πάγια πολιτική αντιμετώπισης των μεγάλων αναγκών για άρδευση είναι η κατασκευή φραγμάτων τα οποία όμως είναι πλέον γνωστό από την πολύχρονη εμπειρία έχουν χρόνο ζωής πεπερασμένο που πολλές φορές δεν ξεπερνά τα 10 χρόνια ενώ ταυτόχρονα αποτελούν σοβαρές επεμβάσεις στο φυσικό περιβάλλον. Ο 21ος αιώνας αναμένεται να είναι η αρχή της μετά-φραγμάτων εποχής και της διαχείρισης όχι πλέον της προσφοράς νερού αλλά της ζήτησης.
Η υπεράντληση των υπόγειων νερών έχει προκαλέσει σε πολλές περιοχές πτώση του υδροφόρου ορίζοντα και είσοδο αλμυρού νερού ιδιαίτερα στα παράκτια συστήματα όπου τις περισσότερες φορές η διατάραξη του ισοζυγίου γλυκού-αλμυρού νερού είναι μη αναστρέψιμη. Τέτοια φαινόμενα παρατηρούνται ήδη στην Ισπανία, στην Ιταλία, στην Ελλάδα, στην Κύπρο, στο Ισραήλ, στη Λιβύη και πολλές φορές οδηγούν στην εγκατάλειψη ολόκληρων υδρολογικών λεκανών.
Οι περίοδοι ξηρασίας που ήδη εμφανίζονται περιοδικά σε διάφορες περιοχές της Μεσογείου θα γίνουν πιο έντονες στον 21ο αιώνα, ως αποτέλεσμα των αυξημένων πιέσεων στους υδατικούς ανανεώσιμους και μη πόρους. Όσο η παρούσα κατάσταση συνεχίζεται τόσο πιο έντονες θα είναι οι συνέπειες των περιόδων ξηρασίας, και η μειωμένη προσφορά νερού δεν θα μπορεί να ικανοποιήσει την αυξανόμενη ζήτηση και ταυτόχρονα να διατηρήσει και τα απαιτούμενα επίπεδα ασφάλειας στους υδάτινους αποδέκτες.
Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την υπάρχουσα ανεπαρκή υποδομή ολοκληρωμένης διαχείρισης των διαθέσιμων αποθεμάτων θα επιβαρύνει την ποιότητα και την ποσότητα του διαθέσιμου νερού και θα εντείνει τις ανταγωνιστικές σχέσεις ανάμεσα στις διάφορες χρήσεις (γεωργία, οικιακή κατανάλωση) αλλά και στη χρήση διασυνοριακών υδάτινων πόρων. Έχει ήδη ειπωθεί από πολλούς αναλυτές ότι ο επόμενος παγκόσμιος πόλεμος ή μεμονωμένες τοπικές συρράξεις θα είναι για το νερό.
Όλα τα παραπάνω σκιαγραφούν μια όχι ιδιαίτερα αισιόδοξη εικόνα για το μέλλον της Μεσογείου σε σχέση με το νερό το κυρίαρχο στοιχείο για την ανάπτυξη όπως και για την εξέλιξη των πολιτισμών που γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν στην περιοχή εδώ και αιώνες. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να ληφθούν άμεσα μέτρα για την προστασία και την ολοκληρωμένη διαχείριση των υδατικών αποθεμάτων της Μεσογείου. mantzara@mio-ecsde.org
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Blue Plan (MAP/UNEP) (2000), Mediterranean Vision on Water, Population and the Environment. Document prepared in the framework of the MEDTAC/GWP process “Water for the 21st Century: Vision to Action”. Prepared by: Jean Margat and Domitille Valee, Blue Plan, Sophia Antipolis, pp. 62
European Commission(1998), Freshwater: A Challenge for Research and Innovation, A concerted European Response. Joint Research Center, DG XII “Science, Research and Deveopment” – Environment Water Task Force. EUR 18098 EN, pp37
European Environment Agency (1996), Water Resources Problems in Southern Europe. Prepared by: by T. Estela, C. Marcuello, A. Iglesias. Topic Report 15, Inland Waters. pp 45.
European Environment Agency (1999), Sustainable Water Use in Europe – Part 1: Sectoral use of water. Prepared by: W. Kinner, C. Lallana, T. Estella, S. Nixon, T. Zabel, L. Laffon, G. Rees, G. Cole, pp 92
MIO-ECSDE (2000), Core for Action Plan for Water in the Mediterranean (2001-2005). Document prepared in the framework of the MEDTAC/GWP process “Water for the 21st Century: Vision to Action”. Prepared by: Michael Scoullos (MIO-ECSDE), Thymio Papayannis (MedWet), Vangelis Constantianos (MIO-ECSDE), Josefina Maestu (MWN). Compiled by MIO-ECSDE, Athens, pp.64.
