Κατευθυνόμενοι από την Άρτα προς τα Ιωάννινα και έχοντας μόλις περάσει την κωμόπολη της Φιλιππιάδας, στα δεξιά μας φαντάζει το μοναστήρι της Παντάνασσας, μοναδικό μνημείο του 13ου αιώνα που επιβάλλεται στο ηπειρώτικο τοπίο. Ίσα που προλαβαίνει κανείς να δει την πινακίδα που κατευθύνει στη Λίμνη Ζηρού, αριστερά της Εθνικής οδού.
Είχα την τύχη να με ξεναγήσουν στην περιοχή ντόπιοι κάτοικοι και να μου διηγηθούν τις ιστορίες της λίμνης που συχνά συνδέονται με τις αναμνήσεις των παιδικών τους χρόνων. Για τους περισσότερους, που έχουν χορτάσει τα οφέλη της φύσης, πρωταγωνιστής του μέρους εκείνου δεν είναι η ίδια η λίμνη, ούτε το μοναδικό δάσος που απλώνεται στις όχθες της, αλλά η «Παιδόπολη» της Φρειδερίκης, που χτίστηκε το 1950 -55 για την περίθαλψη των ορφανών παιδιών του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου. Για εμάς, τους κατοίκους των πόλεων, η ομορφιά της φύσης υπερισχύει των δημιουργημάτων του ανθρώπου. Το ενδιαφέρον όμως για την ιστορία τους και ο προβληματισμός για τη σημερινή τους κατάσταση προκαλούν την αγωνία μας.
Φτάνουμε στην «κλειδωμένη» Πύλη της Παιδόπολης, που πλέον κρατά ένα ρόλο διακοσμητικά ερειπιώδη. Η διαδρομή συνεχίζεται στο οικολογικό πεζοπορικό μονοπάτι που οδηγεί στο λόφο πάνω από τη λίμνη. Κατά μήκος του θαυμάζουμε τα πράσινα νερά και τον αντικατοπτρισμό του βράχινου όγκου της απέναντι όχθης. Η ονομασία της λίμνης προέρχεται από τη σλαβική λέξη Ozero (λίμνη), προφανώς κατάλοιπο μεσαιωνικής εποίκησης της περιοχής από σλαβικά φύλα. Οι γεωλόγοι πιστεύουν ότι η λίμνη αποτελούσε λιμναίο σπήλαιο, αλλά η οροφή κατέρρευσε προ 10.000 ετών περίπου. Ο υδροφόρος ορίζοντας της λίμνης είναι ο ίδιος με αυτόν του ποταμού Λούρου, συνεπώς τα δύο υδάτινα συστήματα επικοινωνούν. Οι διαστάσεις της λίμνης είναι περίπου 900m Χ 600m. Το μέγιστο βάθος της βρέθηκε 70 μ., ενώ στη βόρεια όχθη το άμεσο βάθος στα βράχια είναι 9 μ. Η νότια όχθη «σβήνει» σταδιακά σε ρηχή αμμουδιά.
Κάπου εκεί, κατεβαίνουμε στη μικρή αποβάθρα, περιεργαζόμαστε το μετρητή της στάθμης του νερού και απομένουμε να «βυθιζόμαστε» στην ήρεμη εικόνα. Η ακύμαντη ιριδίζουσα επιφάνεια της λίμνης, διάστικτη από πρασινωπές ανταύγειες, προσδίδει στο τοπίο μια μοναδική ομορφιά. Όπως κοιτάς τα νερά της, σου μοιάζουν καλυμμένα από ένα πέπλο ησυχίας, ομορφιάς και αδράνειας, κρύβοντας μέσα τους τα μυστικά τους, αφήνοντας μόνο τους μυστηριώδεις, σχεδόν ανύπαρκτους κυματισμούς τους να κοροϊδεύουν τον ταξιδιώτη και να μειδιάζουν θαρρείς.
Στα νερά αυτά έχει απαγορευτεί πλέον το ψάρεμα. Λίγα χρόνια πριν, ο άνθρωπος σκέφτηκε να την εκμεταλλευτεί διαφορετικά, χρησιμοποιώντας το νερό της λίμνης για προπονήσεις και αγώνες θαλάσσιου σκι. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις αντέδρασαν εύλογα και η χρήση αυτή διεκόπη. Αναρωτιόμαστε όμως για το μέλλον… Το μονοπάτι οδηγεί στο δημοτικό αναψυκτήριο από όπου ο επισκέπτης απολαμβάνει μια πανοραμική θέα της. Ελάχιστοι ίσως προβληματίζονται για τις επιπτώσεις αυτής της χρήσης στο περιβάλλον.
Επιλέγουμε να «χαθούμε» μέσα στο δάσος και γι΄ ακόμα μια φορά να αισθανθούμε μέρος του σύμπαντος. Στο μοναδικό αυτό τοπίο από πλατάνια, λεύκες και βελανιδιές, το καλοκαίρι του 2002 η δημοτική αρχή – προσδοκώντας την εισροή εκατοντάδων νέων - είχε προτείνει να πραγματοποιηθεί το «Διεθνές φεστιβάλ ηλεκτρονικής μουσικής». Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε στις αίθουσες των δικαστηρίων.
Τι συμβαίνει επιτέλους με τη διαχείριση αυτού του μοναδικού θησαυρού;
Το έτος 1999 η λίμνη Ζηρού εντάχθηκε στο πρόγραμμα Natura 2000 από τη Νομαρχία Πρέβεζας και εξασφαλίσθηκαν κονδύλια για την αξιοποίησή της, Τα έργα που πραγματοποιήθηκαν, περιελάμβαναν το πεζοπορικό μονοπάτι, αθλητικές εγκαταστάσεις (γήπεδα τένις, κ.λπ.) και 2-3 κτίρια που κτίσθηκαν στην όχθη της λίμνης ως εστιατόρια, αλλά ουδέποτε λειτούργησαν. Το δημοτικό αναψυκτήριο παρόχθια της Λίμνης, που άρχισε να λειτουργεί το Δεκέμβριο του 2004, έχει κτισθεί με κονδύλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρόσφατα, έγιναν επεκτάσεις έργων και εγκαταστάσεων (κτίρια και χώρος στάθμευσης) της καφετέριας στο δυτικό μέρος της λίμνης Ζηρού, που προκάλεσαν αισθητική αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος και ταυτόχρονα δημιούργησαν ερωτηματικά για την ενδεχόμενη μελλοντική μόλυνση.
Αναζητώντας περαιτέρω το γιατί και το πώς, βρεθήκαμε αντιμέτωποι με το περίεργο σχήμα της διεκδίκησης της διαχείρισης της λίμνης από τρεις δήμους: Φιλιππιάδας (N. Πρέβεζας), Θεσπρωτικού (Ν. Πρέβεζας) και Ξηροβουνίου (Ν. Άρτας). Με λύπη διαπιστώνουμε πως η λαϊκή παροιμία «όπου λαλούν πολλοί κοκκόροι, αργεί να ξημερώσει» βρίσκει ακόμα μια εφαρμογή στην ελληνική πραγματικότητα.
Από την άλλη, φαίνεται να υπάρχουν προτάσεις, όπως αυτή του Χαρ. Γκούβα να χαρακτηρισθεί «Εθνικός Δρυμός Λίμνης Ζηρού» με προεδρικό διάταγμα, ενταγμένος στο δίκτυο φυσικών τόπων Natura 2000 και να συσταθεί μη κερδοσκοπικό Ίδρυμα ΝΠΙΔ, αυτόνομο οικονομικά, με σκοπό την οικονομική διαχείριση και την οικολογική ανάπτυξη της λίμνης και του δρυμού. Έχουν γίνει προσπάθειες για την εύρεση νέων χρήσεων – ατυχείς μεν – και η πρόθεση παραμένει. Δεν είμαστε βέβαιοι ότι οι φορείς διαχείρισης έχουν τις ίδιες προτεραιότητες ή κινούνται από τα ίδια κίνητρα. Το σίγουρο είναι ότι οι διαφωνίες των τοπικών αρχών υπερίσχυσαν της ανάγκης προστασίας ενός σημαντικού φυσικού πλούτου. Πόσος χρόνος χρειάζεται άραγε για να αντιληφθεί ο άνθρωπος πως η συμφιλίωση με τη φύση είναι το συμφέρον και η ελπίδα του για το αύριο; Στον Τοπικό Τύπο πρόσφατα αναφέρεται ότι διοργανώθηκε ημερίδα για το μέλλον της λίμνης Ζηρού, η οποία έληξε αισιόδοξα με την ασαφή και καθησυχαστική υπόσχεση της συνεργασίας των εμπλεκόμενων τοπικών αρχών.
Ίσως το μυστικό της επιτυχημένης διαχείρισης να βρίσκεται στο συνδυασμό του φυσικού περιβάλλοντος με τις εγκαταστάσεις της Παιδόπολης που βρίσκονται στην όχθη της. Η ματιά μας κατευθύνεται εκεί… Κι όπως το νερό λαμπυρίζει κάτω από το φως του ήλιου, ρίχνει αντανακλαστικές δέσμες φωτός, φωτίζοντας τα εγκαταλελειμμένα κτίσματα της Παιδόπολης, όπου κρύβονται παιδικές αναμνήσεις και χαμόγελα, τόσο μακρινές όμως, όσο και οι ερειπωμένη της εικόνα.
Η Ζηρόπολη
Στη βασίλισσα Φρειδερίκη οφείλεται η πρωτοβουλία και η μέριμνα της δημιουργίας παιδοπόλεων στην ελληνική ύπαιθρο για την περίθαλψη των ορφανών. Η συγκεκριμένη, στις όχθες της όμορφης λίμνης, ονομάστηκε «Άγιος Αλέξανδρος», όπως και η ομώνυμη εκκλησία, οι ντόπιοι όμως την ξέρουν ως «Ζηρόπολη». Τα κτήρια έχτισαν αυστριακοί αρχιτέκτονες και η διάταξή τους θυμίζει μικρό χωριό. Στις αναμνήσεις ενός συνταξιούχου σήμερα εκπαιδευτικού, που μαθήτευσε εκεί τα χρόνια 1950-2, αναδύονται οι εικόνες απλών, καθαρών και περιποιημένων χώρων: κοιτώνες, σχολικές αίθουσες, γραφεία, εργαστήρια – ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει το ξυλουργείο – μεγάλη αίθουσα θεάτρου, γήπεδα ποδοσφαίρου και μπάσκετ, κιόσκια, που όπως ο ίδιος αναφέρει «δρόσιζαν τις εκπαιδευτικές μας συγκεντρώσεις κατά τους θερινούς μήνες.Εκεί αλλά και σε κάθε εκδήλωση της καθημερινής ζωής, οι δάσκαλοι και οι ομαδάρχες μας μάθαιναν να συμπεριφερόμαστε ευγενικά και με σεβασμό προς τους μεγαλυτέρους μας» και συνεχίζει καταθέτοντας από ψυχής όταν θυμάται τους δασκάλους του «δεν ήταν μόνο δάσκαλοι, αλλά και γονείς μας». Στο ίδιο κείμενο διαβάζουμε πως οι μαθητές με τους δασκάλους τους ασχολήθηκαν το 1950 με τη δενδροφύτευση στο λόφο δεξιά της εισόδου. Τα πανύψηλα σήμερα δέντρα στην πλαγιά τον γεμίζουν με υπερηφάνεια.
Από το 1950 μέχρι το 1975 η «Ζηρόπολη» απετέλεσε ένα σημαντικό εκπαιδευτικό, πολιτιστικό και οικονομικό πυρήνα της περιοχής. Φιλοξένησε, μόρφωσε και κατάρτισε επαγγελματικά περίπου 800 αγόρια, 6-17 ετών, και απασχόλησε πολυάριθμο προσωπικό (υπαλλήλους γραφείου, φύλακες, εργάτες, τεχνίτες, μαγείρισσες, καθαρίστριες, δασκάλους, ιερείς, κ.ά.). Το 1965 με τον ισχυρό σεισμό, πολλά λιθόκτιστα κτίρια υπέστησαν ανεπανόρθωτες ζημιές και η πόλη πέρασε σε παρακμή. Τα ορφανά παιδιά μεγάλωναν και έφευγαν, όπως οι νέοι της υπαίθρου εγκαταλείπουν το χωριό τους σε αναζήτηση της τύχης τους… Το 1986 η Παιδόπολη Ζηρού σταμάτησε τη λειτουργία της. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1992, οι εγκαταστάσεις της χρησιμοποιήθηκαν για την στέγαση 2000 Αλβανών οικονομικών προσφύγων.
Στη δική μας περιήγηση, εισπράξαμε μια ολοκληρωτική εγκατάλειψη, μια ερειπωμένη πολιτεία-φάντασμα, με φανερά όχι μόνο τα σημάδια του χρόνου, αλλά και του βίαιου και καταστροφικού περάσματος του ανθρώπου. Χρόνος, σεισμοί, δίνες νερού, βανδαλισμοί, περιγράφουν μονολεκτικά τα αίτια. Τα παλιά κτήρια χορτάριασαν, οι στέγες έπεσαν, οι θύρες έσπασαν, σημάδια προσωρινής κατοίκησης ή καταφυγίου περιθωριακών ομάδων. Συγκινητική η εικόνα του κτηρίου των γραφείων, όπου η βλάστηση το έχει κυριολεκτικά καλύψει.
Φαίνεται πως δεν υπήρξε μέχρι τώρα μέριμνα αποκατάστασης των κτηρίων. Αντιθέτως, ξεχωρίζουμε καινούργιες κατασκευές με σύγχρονες υποδομές(!), σε μια απομίμηση παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, εντυπωσιακά … άδεια!
Τα άδεια κελύφη μπορούν να επισκευαστούν και να στεγάσουν νέες χρήσεις. Η Παιδόπολη μπορεί να λειτουργήσει ξανά ως κατασκήνωση, ως κέντρο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης ή ως εγκαταστάσεις για ήπιας μορφής τουρισμό. Σε κάθε σκέψη – πρόταση – λύση σημαντική παράμετρος είναι η εκάστοτε περιβαλλοντική μελέτη και η αυτονόητη προτεραιότητα στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος.
Οι σημερινοί κάτοικοι επισκέπτονται τη λίμνη συνήθως τις Κυριακές και τις αργίες. Την Καθαρά Δευτέρα ο ουρανός γεμίζει πολύχρωμους αετούς. Το γήπεδο ποδοσφαίρου αποτελεί αγαπημένο προορισμό των σχολικών εκδρομών. Κι όμως! Σ΄ αυτό το περιβάλλον μπορούν να συνυπάρξουν η φύση και ο άνθρωπος. Στο χέρι μας είναι να αφυπνιστούν συνειδήσεις και να βρεθούν λύσεις. Λύσεις που δεν απομακρύνουν τον άνθρωπο από κάθε πηγή ζωής, αλλά τον κάνουν σύμμαχο και φίλο – ενίοτε και προστάτη της.
1. Ο Δρ. Χαρ. Γκούβας είναι ιδρυτής του «Μουσείο Τεχνών Επιστημών Χαράλαμπος Γκούβας» και σε συνεργασία με τον Γρηγόρη Κατσίλη, στις 25 Μαΐου 1997 διέπλευσαν για πρώτη φορά κυκλικά τη λίμνη με κωπήλατο σουηδικό Canoe Incas, φωτογράφησαν πλήρως τις παραλίμνιες ακτές και πραγματοποίησαν βυθομέτρηση της λίμνης. Τον ευχαριστούμε για τις πληροφορίες και τη συνεργασία.
2.« Η Φιλιππιάδα» τριμηνιαία περιοδική έκδοση Συλλόγου Φιλιππιαδωτών Αττικής, Αρ. φύλλου 31, Ιαν- Μάρτιος 2008, σελ.3,4. Στις σελ. 10-11 φιλοξενείται και το άρθρο του Πολύβιου Δάλλα – συντ. εκπαιδευτικού : «Παιδόπολις Άγιος Αλέξανδρος Ζηρού Φιλιππιάδας».
zettanton@hotmail.com
