Ανάλυση της μελέτης - Ο αρχαιολογικός χώρος σήμερα
Σε αρχιτεκτονική μελέτη που εκπονήσαμε για το Υπουργείο Πολιτισμού το έτος 2003 αντιμετωπίσαμε τον αρχαιολογικό χώρο του Μαραθώνα ως τόπο ανάδειξης του συμβολισμού και του νοήματος της ιστορικής τοποθεσίας. Ο Τύμβος, κατασκευάστηκε στη θέση της μάχης ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Πέρσες εισβολείς και καλύπτει τα αποτεφρωμένα λείψανα των 192 πεσόντων Αθηναίων. Σήμερα λειτουργεί ως παγκόσμιο σύμβολο μνήμης και ιστορικό δίδαγμα.
Ειδικότερα η μελέτη περιελάμβανε τη διαμόρφωση προσπελάσεων και περιβάλλοντος χώρου του Τύμβου και τη δημιουργία εγκαταστάσεων υποδοχής και ενημέρωσης επισκεπτών μέσα στα νέα, διευρυμένα όρια του αρχαιολογικού χώρου.
Η φθορά και η εγκατάλειψη, καθώς και διάφορες αυθαίρετες κατασκευές ομολογημένες και από τους αρμόδιους αρχαιολόγους, αμαύρωναν την αρμονία της φύσης και υποβίβαζαν τη συμβολική φόρτιση του τόπου.
Η περιοχή του πρώην περιπτέρου του ΕΟΤ επρόκειτο επίσης να ενταχθεί στον κλειστό αρχαιολογικό χώρο. Το κτίσμα βρισκόταν απέναντι από την είσοδο του παλαιού περιφραγμένου χώρου σε αντιπαράθεση προς τον Τύμβο χωρίς να διαθέτει ιστορικό, αρχαιολογικό, ή αισθητικό ενδιαφέρον. Η α-τοπική δομή και μορφή του έφερνε την παρουσία του στη θέση αυτή αντίθετη προς τις αρχές του Χάρτη της Βενετίας και της Σύμβασης της Γρανάδας.
Οι μεγαλύτερες δυσκολίες που συναντήσαμε κατά την εκπόνηση της μελέτης αφορούσαν στο να πείσουμε για
α. την ανάγκη σταδιακής εισαγωγής στην επίσκεψη του χώρου και αποφυγή τοποθέτησης της εισόδου σε θέση που θα αποκάλυπτε τον Τύμβο προς τον αυτοκινητόδρομο και θα εξέθετε τον χώρο στις οχλήσεις του περιβάλλοντος
β. διατήρηση του παλαιού ελαιώνα και αποφυγή αποψίλωσης του χώρου από τις αιωνόβιες ελιές
γ. την κατεδάφιση του τουριστικού περιπτέρου του ΕΟΤ
δ. την ανάγκη πρόβλεψης ηχητικών φραγμών.
Σε όλα τα σημεία εισακουσθήκαμε εκτός από το τελευταίο.
Ανάλυση της μελέτης
Ο Τύμβος των Μαραθωνομάχων αποτελεί μια από τις καταφανείς περιπτώσεις που το μνημείο βρίσκεται σε συνύπαρξη όχι μόνο με το άμεσο αλλά και με το ευρύτερο φυσικό του περιβάλλον. Ιδιαίτερα ευαίσθητα σημεία αποτελούν η μικροκλίμακα, η ισχυρή οριζοντιότητα (έλος, λάσπη, νερό), η οριογραμμή του ορίζοντα (βουνά), η απώλεια σύνδεσης με τη θάλασσα.
Οι προτάσεις της μελέτης μας αποκαθιστούν την οπτική συνέχεια του φυσικού τοπίου και υπαγορεύουν τρόπους θέασης και ανάγνωσης της «φυσικής» τοπογραφίας του ιστορικού τόπου που εμπερικλείει και τον Τύμβο, τρόπους σύνδεσης της μορφολογίας του εδάφους (του Τύμβου συμπεριλαμβανομένου) με την ιστορία και τους συμβολισμούς. Διατηρούμε τον χαρακτήρα του πεδινού τοπίου και εξαίρουμε τον Τύμβο που επαναλαμβάνει το μητρικό σχήμα του βουνού.
Ο χειρισμός είναι γηγενής, ανάλογος με αυτόν που εφαρμόσθηκε κατά την αρχαιότητα για την κατασκευή του Τύμβου. Η κωνική μορφή, έξαρμα εδάφους από χώμα και πέτρες, καλυμμένο με αυτοφυή χαμηλή βλάστηση, έχει σχήμα αυστηρά γεωμετρικό. Κατά αναλογία, στη λύση μας δουλεύουμε με το χώμα και τη βλάστηση, απαιτώντας απόλυτη ακρίβεια στις χαράξεις που να φανερώνει ότι η ύφανση είναι έργο ανθρώπινο και όχι της γης και να τονίζει την ιερότητα του τόπου.
Η μελέτη διαιρεί τον χώρο σε ισοϋψείς ζώνες παράλληλες με την ακτογραμμή, ως νύξη της ελαφράς κλίσης του εδάφους προς τη θάλασσα. Ως αποτύπωμα της βαθμιαίας συνάντησης της τοποθεσίας με το νερό, υπενθύμιση της σημασίας της παραλίας όπου αποβιβάστηκαν τα περσικά στρατεύματα. Κάθε ζώνη φυτεύεται με διαφορετικά φυτά, παρόμοια με τα άγρια βρύα και βούρλα του τόπου, διατεταγμένα σε κόμβους καννάβου. Οι κορυφές όλων των φυτών φθάνουν στο ίδιο νοητό οριζόντιο επίπεδο. Το οπτικό αποτέλεσμα αυτής της έντονης οριζοντιότητας παραπέμπει στο έλος που κάλυπτε το αρχαίο τοπίο της μάχης, ενώ ο Τύμβος προβάλλει από το οργανωμένο φυσικό περιβάλλον ακόμη πιο εμφατικά.
Οι αιωνόβιες ελιές διατεταγμένες και αυτές σε κάνναβο παραμένουν ανέπαφες. Τον ίδιο κάνναβο ακολουθούν οι νέες φυτεύσεις ελαιόδενδρων σε κατάλληλες θέσεις. Έτσι, η ανθρώπινη ιστορία αφήνεται να συνυπάρξει με την ιστορία της φύσης.
Η πλαστικότητα των κυματοειδών ζωνών και τα εναλλασσόμενα χρώματά τους δίνουν ρυθμό στη διαδρομή. Οι ισχυρές χαράξεις προσδίδουν επιπλέον κλίμακα και προσανατολισμό στο περίκλειστο επίπεδο περιβάλλον. Έτσι, παρά την κυκλική κίνηση γύρω από το μνημείο (σχήματος κωνικού, άρα όμοιου από όλες τις πλευρές), ο επισκέπτης έχει συναίσθηση της εκάστοτε θέσης του.
Οι οπτικές φυγές προσθέτουν το στοιχείο της ανακάλυψης, καθώς σε επιλεγμένες στάσεις ο Τύμβος εμφανίζεται ξαφνικά μέσα από τα ελαιόδενδρα. Η σύνδεση με το ευρύτερο περιβάλλον επιτυγχάνεται στην κύρια στάση επίσκεψης όπου το μνημείο αποκαλύπτεται με αδιαμεσολάβητο φόντο τον αυχένα των βουνών και «επανατοποθετείται» μέσα στον ευρύτερο φυσικό του τόπο.
Η περιοχή εισόδου γίνεται γραμμική κατά τον άξονα σύνδεσης Αθήνας και πεδίου μάχης. Ο επισκέπτης, πεζός, συναντά μία κύρια εισαγωγική στάση: την υπαίθρια θέση πληροφόρησης που περιέχει μακέτα του τοπίου της μάχης. Η μακέτα, διαστάσεων 3,0x4,5μ., παρέχει ανάγλυφα τα μέσα ερμηνείας του περιβάλλοντος και είναι ορατή από δύο επίπεδα.
Η επίσκεψη συνεχίζεται και γράφει περιμετρικά το χώρο του Τύμβου. Το μονοπάτι ορίζεται από το υλικό του, τον τριμμένο βράχο, και τέμνει το νοητό οριζόντιο επίπεδο φυτεύσεων σαν ρωγμή εδάφους σε αποξηραμένο έλος, όπως πραγματικά ήταν ο χώρος της μάχης στο ίδιο σημείο.
Το έλος, όπου «βυθίστηκαν» οι βαρειά οπλισμένοι Πέρσες πολεμιστές, αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα στη νίκη των Αθηναίων. Κατά την καταδιώξη, έπεσαν σε αυτό και ακολούθησε η σφαγή. Υπολείμματα του αρχαίου έλους διασώζονται ακόμη και σήμερα.
Ένα όριο από αναρριχητικά φυτά προστατεύει τη γαλήνη αυτού του τόπου περισυλλογής από την όχληση του περιβάλλοντος και τη θέα των αυθαίρετων γύρω κτισμάτων.
Στη ζώνη φραγής εντάσσεται το εκδοτήριο εισιτηρίων και το επίμηκες κτίσμα εγκαταστάσεων υγιεινής. Οι κατασκευές αποτελούν οπτικό και ηχητικό φράγμα από το δρόμο και το χώρο στάθμευσης. Ακολουθούν τη διάταξη της πορείας εισόδου και κρύβονται πίσω από γραμμική δενδροφύτευση. Με τον τρόπο αυτό αναιρείται ο κτιριακός τους χαρακτήρας, ενώ η προσοχή στρέφεται προς τη θέση τους μέσα σε ένα σύστημα αξιών και όχι προς τη φυσική τους υπόσταση. Οι μικροί περίκλειστοι όγκοι των κτισμάτων χαράσσονται από κατακόρυφες σχισμές φωτισμού και ένθετες ανοικτές υδρορροές.
Ο τύμβος αποκαθίσταται με ελαφριά επιχωμάτωση στα σημεία όπου έχει διαβρωθεί κυρίως από πρόσφατες ανθρώπινες επεμβάσεις. Το σχήμα σταθεροποιείται και η φύτευση συμπληρώνεται με πόες ώστε να αποκατασταθεί το φυσικό «χνούδι» της επιφάνειάς του.
Δουλεύοντας με το χώμα, φορέα διαρκούς μνήμης της γης, δουλεύουμε με τον χρόνο. Κυρίαρχη η φύση, παραμένει σε διαρκή μεταμόρφωση.
Ο αρχαιολογικός χώρος σήμερα
Η μελέτη έγινε το 2003. Η μεγαλύτερη ανησυχία μας αφορούσε στην έγκαιρη, ακριβή και πλήρη υλοποίησή της. Η γενική έλλειψη παιδείας και παράδοσης στον χειρισμό τοπίων φοβούμαστε ότι θα οδηγούσε σε υποτίμηση της ιδιαίτερης σημασίας του έργου.
Το έργο παραμένει ανολοκλήρωτο ως προς την αποκατάσταση του Τύμβου και τις φυτεύσεις. Στο τμήμα που έχει υλοποιηθεί έχουν αλλοιωθεί πολλές προθέσεις σχεδιασμού, ιδιαίτερα στον τρόπο έκθεσης της μακέτας και στην τοποθέτηση του κτίσματος υγιεινής. Οι όψεις επίσης των κτισμάτων έχουν καλυφθεί με λευκό ακρυλικό χρώμα σε αντίθεση με τον ειδικό σχεδιασμό τους που προέβλεπε να παραμείνουν άβαφες. Το υγρό κλίμα της περιοχής θα λειτουργούσε ευεργετικά στις επιφάνειές τους προσδίδοντας γήινο ύφος στο σκυρόδεμα με την ανάπτυξη μυκήτων και άλλων αποτυπωμάτων του χρόνου.
agnes@couvelas.net
