Η αναγκαιότητα της παρέμβασης και η βασική ιδέα - Περιγραφή ενδεικτικής προκαταρκτικής πρότασης - Αντί Επιλόγου
Εισαγωγικά
Η πρόταση εκπονήθηκε το 2006 με πρωτοβουλία και εθελοντική εργασία των συντακτών, υποβλήθηκε στο ΥΠΕΧΩΔΕ, το Δήμο Αθηναίων, την Αττικό Μετρό Α.Ε. και άλλους φορείς και έχει παρουσιασθεί σε επιστημονικές εκδηλώσεις. Με την πρόταση επιδιώκεται η ανάδειξη του ήδη υφισταμένου σύγχρονου πολιτιστικού πυρήνα του κέντρου της Αθήνας, δεδομένου ότι, οι σημερινές δυσμενείς συνθήκες σχεδόν τον εκμηδενίζουν.
1. Η αναγκαιότητα της παρέμβασης και η βασική ιδέα
Είναι γνωστό ότι η Αθήνα διαθέτει έναν αναντίρρητο και παγκόσμιας ακτινοβολίας πολιτιστικό/αρχαιολογικό πυρήνα με κορωνίδα τον βράχο της Ακρόπολης και με εμβληματική πολεοδομική έκφραση, η οποία βελτιώθηκε με τα έργα ενοποίησης.
Μια ανάλογη πολεοδομική έκφραση θα απαιτείτο να υπάρχει και προκειμένου για τον σύγχρονο πολιτισμό. Χρειάζεται δηλαδή να αναδειχθούν και πολεοδομικά οι εμβληματικές μορφές και λειτουργίες που είναι εν ενεργεία, δηλαδή, παράγουν σήμερα – και θέλουμε να ελπίζουμε και στο μέλλον – πολιτισμό. Άρα, το ζητούμενο είναι η ενίσχυση ενός σύγχρονου πολιτιστικού πυρήνα με εμφανή παρουσία στην πόλη.
Ο πυρήνας αυτός υπάρχει. Πρόκειται για την περιοχή που για ενάμισι περίπου αιώνα σηματοδοτείται από την Αθηναϊκή Τριλογία, (Ακαδημία Αθηνών, Πανεπιστήμιο, Εθνική Βιβλιοθήκη). Τα σημαντικά αυτά κτίρια πλαισιώνονται από το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, τα κτίρια της Νομικής Σχολής και άλλες πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις, την Καθολική Εκκλησία, την Αρχαιολογική Εταιρεία, το Ινστιτούτο Γκαίτε κ.λπ.
Παράλληλα, ο συμπαγής αυτός πυρήνας πολιτισμού συνορεύει με την πλατεία Κλαθμώνος, το Εμπορικό Τρίγωνο και το υπόλοιπο ιστορικό κέντρο με τα γνωστά πολιτιστικά στοιχεία του. Ακόμα, ο παραπάνω πυρήνας αποτελεί κομβικό σημείο ενός πολιτιστικού «πετάλου» του Κέντρου της Αθήνας (Σχ. 1). Ο ένας κλάδος του «πετάλου» αυτού ξεκινά από τον χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου και τα γειτονικά κτίρια του Υπουργείου Πολιτισμού του Μεγάρου του Ακροπόλ, καθώς και του συγκροτήματος του Ε.Μ. Πολυτεχνείου. Στη συνέχεια, συναντάται με τον κεντρικό πυρήνα, μέσω ενός νοητού άξονα μεταξύ των οδών Πανεπιστημίου και Ακαδημίας, στον οποίο εντάσσονται το κτίριο του παλαιού Ωδείου και η Γερμανική Αρχαιολογική Σχολή, τα θέατρα της Λυρικής Σκηνής, η οικία Ε. Τσίλερ / Δ. Λοβέρδου, που προορίζεται για παράρτημα του Βυζαντινού Μουσείου, οι πολιτιστικές λειτουργίες του παλαιού κτιρίου του Αρσακείου κ.ά. Στο άλλο σκέλος του «πετάλου» βρίσκονται η οικία Σλήμαν επί της Πανεπιστημίου (σήμερα Νομισματικό Μουσείο), διάφορες αίθουσες εκθέσεων και θεαμάτων, φυσικά το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτου, και μεγάλος αριθμός μουσείων και λοιπών πολιτιστικών κέντρων με άξονα τη λεωφόρο Βασ. Σοφίας μέχρι το Μέγαρο Μουσικής (Μουσεία Μπενάκη, Κυκλαδικής Τέχνης και Μέγαρο Σταθάτου, Βυζαντινό, Πολεμικό, Εθνική Πινακοθήκη κ.ά.).
Επανερχόμενοι στον προαναφερθέντα πυρήνα επισημαίνουμε κάποιες βασικές αδυναμίες του στο πολεοδομικό και στο κυκλοφοριακό επίπεδο:
Η περιοχή αυτή τέμνεται από οδικούς άξονες, όπως οι Πανεπιστημίου και Ακαδημίας, ενώ το Πανεπιστήμιο και η Εθνική Βιβλιοθήκη χωρίζονται με δρόμο τροχοφόρων (Ρήγα Φεραίου). Ακόμα, λόγω της έντονης κίνησης επί της οδού Σταδίου, παρουσιάζονται δυσκολίες σύνδεσης με την πλατεία Κλαυθμώνος και το Εμπορικό Τρίγωνο. Ανάλογες δυσκολίες συναντώνται και σε άλλα όριά της, όπως π.χ. από την πλευρά της οδού Ιπποκράτους. Γενικά παρουσιάζονται έντονες διαμπερείς κινήσεις τροχοφόρων, που δεν σχετίζονται με το κέντρο.
Προφανώς, το κυκλοφοριακό επιτείνεται και από τη μεγάλη πυκνότητα του οικοδομικού όγκου, την ύπαρξη λειτουργιών εντατικής εκμετάλλευσης, την ανάμειξη αντιμαχομένων χρήσεων κ.λπ.
Παράλληλα, η αισθητική υποβάθμιση δημιουργεί μια εικόνα που κάθε άλλο παρά συμβάλλει στην προσέγγιση του στόχου μας.
Αλλά το κυριότερο ασθενές σημείο της περιοχής είναι η υποβαθμισμένη παρουσία και, προφανώς και η ανεπάρκεια του ενιαίου, ελεύθερης προσπέλασης υπαίθριου κοινωνικού χώρου, απαραίτητου για ένα πολιτιστικό σύνολο.
Παρά τις παραπάνω δυσκολίες η κατάσταση είναι αναστρέψιμη, αν προγραμματιστεί με σύστημα ένα πλέγμα παρεμβάσεων και υπάρξει πολιτική ευαισθητοποίηση και βούληση.
Βασικός μοχλός παρέμβασης είναι οι επικείμενες εκτεταμένες εκσκαφές της περιοχής, λόγω της νέας γραμμής 4 του Μετρό (Γαλάτσι, κέντρο Αθήνας, Παγκράτι, Ζωγράφου, Μαρούσι). Η γραμμή αυτή θα συνδέεται με το κέντρο στη στάση «Πανεπιστήμιο» (ανταπόκριση με τη γραμμή 2). Αντιλαμβάνεται κανείς το μέγεθος της αναστάτωσης που θα προκαλέσουν τα έργα.
Όμως, αυτά τούτα τα έργα αποτελούν μια πρόκληση για ριζική αναδιάρθρωση και του επιπέδου του εδάφους.
Επομένως ένας τοπικός σχεδιασμός είναι απαραίτητος. Φυσικά θα τροφοδοτηθεί αλλά και θα τροφοδοτήσει τον σχεδιασμό ανωτέρου επιπέδου (Γενικό Πολεοδομικό Αθήνας, Ρυθμιστικό Πρωτεύουσας) που μάλιστα θέλει αναθεώρηση. Μικρή συμβολή προς την συγκεκριμενοποίηση των στόχων και του σχεδιασμού της περιοχής αποτελεί η παρουσιαζόμενη στη συνέχεια προκαταρκτική πρόταση. Φυσικά θα μπορούσαν να διατυπωθούν πλήθος διαφοροποιημένων ή συμπληρωματικών απόψεων.
Η πρόταση πάντως αυτή συνοψίζεται στα παρακάτω:
2. Περιγραφή ενδεικτικής προκαταρκτικής πρότασης
2.1. Γενική διαμόρφωση περιοχής
Συγκεκριμένα, προτείνονται τα εξής:
i. Δημιουργία με εκσκαφή ενός επιπέδου –1 (Α΄ υπόγειο) σε όλη την έκταση που ορίζεται από τις πίσω πλευρές των τριών νεοκλασικών κτιρίων, από την οδό Ιπποκράτους (προς Δυσμάς), από το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων (προς Βορρά), από την Νομική Σχολή, το Κτίριο Κ. Παλαμά, και την οδό Σίνα (προς Ανατολάς).
ii. Κάλυψη του επιπέδου –1, έτσι ώστε να αποκατασταθεί όλη η σημερινή επιφάνεια του επιπέδου 0, εκτός από δυο μεγάλες οπές/Αίθρια πίσω από την Ακαδημία και τη Βιβλιοθήκη.
iii. Υπογειοποίηση της οδού Ακαδημίας από την Ασκληπιού μέχρι την Μασσαλίας (Σχ. 2 και 3).
iv. Κατασκευή ωφέλιμων χώρων προς εκμετάλλευση στο επίπεδο –1 και στα όρια των προαναφερθέντων Αιθρίων. Οι χώροι αυτοί θα στεγάσουν δραστηριότητες, όπως π.χ.: μικρές αίθουσες προβολών, διαλέξεων, θεατρικών παραστάσεων, γραφεία πολιτιστικών συλλόγων καφέ-γκαλερί, καφέ-βιβλιοπωλεία, κ.λπ. Υφίσταται επί πλέον δυνατότητα κατασκευής, στον χώρο εμπρός από το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου, υπόγειου διόροφου ή τριόροφου σταθμού αυτοκινήτων (250 έως 400 θέσεων) για την αποκλειστική χρήση της Ακαδημίας, του Πανεπιστημίου, της Βιβλιοθήκης και –φυσικά –του Πολιτιστικού Κέντρου του Δήμου (Σχ. 2 και 3).
v. Διαμόρφωση των δυο Αιθρίων του επιπέδου –1, έτσι ώστε να αποτελούν ένα «δοχείο ζωής» και επέκτασης των πολιτιστικών δραστηριοτήτων των κλειστών χώρων (π.χ., υπαίθριες εκθέσεις, παραστάσεις κ.λπ.), τόσο την ημέρα, όσο και –κυρίως – κατά τις βραδυνές ώρες (Σχ. 2,3,4,5 και 6).
vi. Αισθητική ανάπλαση της περιοχής στο επίπεδο 0, με την κατασκευή χώρων χαμηλού και ψηλού πρασίνου, καθιστικών κ.λπ., που θα πλαισιώνουν μία ευρύχωρη Κεντρική Πλατεία (μεταξύ των κτιρίων του Πανεπιστημίου και του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αθηναίων).
vii. Αύξηση του πλάτους των πεζοδρομίων της οδού Πανεπιστημίου (από Σίνα έως Ιπποκράτους), με αντίστοιχη κατάργηση δύο ή περισσοτέρων λωρίδων κυκλοφορίας.
viii. Προτείνεται τέλος η εκσκαφή στο επίπεδο –2 (Β΄ υπόγειο), σε όλη την έκταση που βρίσκεται κάτω από τους ωφέλιμους χώρους του επιπέδου –1 καθώς και κάτω από τα 2 Αίθρια, για την κατασκευή χώρου αποκλειστικής χρήσης της Ακαδημίας του Πανεπιστημίου και της Βιβλιοθήκης.
2.2. Κυκλοφορία τροχοφόρων
i. Η φορά της κίνησης των οχημάτων στις οδούς Ακαδημίας, Ιπποκράτους, Σόλωνος και Σίνα παραμένει ως έχει.
ii. Η κυκλοφορία των οδών Ρήγα Φεραίου και Ασκληπιού (από Ακαδημίας μέχρι Σόλωνος) μεταφέρεται στην οδό Χαριλάου Τρικούπη, με αποτέλεσμα να καταργείται η κίνηση τροχοφόρων στη Ρήγα Φερραίου και στο πρώτο τμήμα της Ασκληπιού.
3. Αντί Επιλόγου
Προφανώς υπάρχουν και πλήθος άλλων επιχειρημάτων υπέρ της παρέμβασης. Τούτα συνδέονται με τον ρόλο της Αθήνας και ειδικά του κέντρου της, όχι μόνο στην ιστορία του πολιτισμού, αλλά και στον σύγχρονο πολιτισμό και στην περαιτέρω ενίσχυσή του. Φυσικά, πέραν του πολιτιστικού στόχου, τέτοιες παρεμβάσεις ενισχύουν και τη δυναμικότητα των πόλεων σε μία εποχή έντονου οικονομικοαναπτυξιακού ανταγωνισμού. Εξάλλου και η τουριστική λειτουργία είναι κάτι που πρέπει να επανέλθει στο κέντρο της πόλης, ενώ τούτη, ως γνωστόν, συνδυάζεται με τη λειτουργία του πολιτισμού.
