Στις 15 Μαΐου του 1936 ο Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης καταθέτει τη διατριβή του με τίτλο Die Raumgestaltung im Griechischen Städtebau στο Berlin Charlottenburg Technische Hochschule. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη η τοποθέτηση των κτηρίων και η οργάνωση των κτηριακών συγκροτημάτων της αρχαίας Ελλάδας (ναών, ιερών, αγορών κ.ο.κ.) δεν ήταν τυχαία αλλά ακολουθούσε ορισμένους συνθετικούς κανόνες. Κανόνες οι οποίοι βασίζονταν στη λειτουργία της οπτικής αντίληψης.
Ο Δοξιάδης υποστηρίζει ότι οι αρχαίοι δημιουργοί δεν εφάρμοζαν το «καρτεσιανό» σύστημα συντεταγμένων στο σχεδιασμό αλλά χρησιμοποιούσαν σε κάθε περίπτωση πολικές συντεταγμένες για να ορίσουν τη θέση των κτηρίων ενός αρχιτεκτονικού συνόλου. Βασίζονταν, δηλαδή, σε γεωμετρικές σχέσεις γωνιών των οποίων η κορυφή βρισκόταν στο ανθρώπινο μάτι και οι πλευρές προεκτεινόμενες συναντούσαν συγκεκριμένα σημεία όπως πλευρές και όρια ναών, βωμούς, αγάλματα κ.ο.κ. Το βλέμμα ήταν άρα ο αποφασιστικός παράγοντας σχεδιασμού και το πεδίο όρασης ταυτιζόταν με το πεδίο αρχιτεκτονικής σύνθεσης.
Η πρώτη αναλυτική παρουσίαση της διατριβής του Δοξιάδη στην Ελλάδα είναι αυτή με τίτλο «Η θεωρία του αρχιτέκτονος Κ. Α. Δοξιάδη για τη διαμόρφωση του χώρου εις την αρχαία αρχιτεκτονική» στο περιοδικό Το 3ο Μάτι από τον Δημήτρη Πικιώνη. Ο Πικιώνης πιστεύει ότι η θεωρία Δοξιάδη μπορεί να είναι γόνιμη ξανά, να παραγάγει εκ νέου καρπούς. Αρκεί να βρεθεί στα χέρια των κατάλληλων προσώπων. Η θεωρία μπορεί να αναφέρεται στην αρχαιότητα, αλλά δεν ανήκει αποκλειστικά σε εκείνη την εποχή. Ο Πικιώνης όπως μας λέει είχε την ευκαιρία να «ασκηθεί» ώστε να διαπιστώσει προσωπικά την αξία της θεωρίας Δοξιάδη. Και, απ’ ότι φαίνεται, ήταν ο μόνος που μπόρεσε να το κάνει.
Η ανοιχτή θέαση
Στη διαμόρφωση της περιοχής γύρω από το λόφο του Φιλοπάππου συναντάμε τη σαφέστερη παρουσία της οπτικής αντίληψης ως συνθετικό εργαλείο. Ένα ζυγισμένο σύστημα οπτικών χαράξεων ενώνει μεταξύ τους τα κτήρια με τα βράχια, τα δέντρα, τη θάλασσα, τον Υμηττό, την Πνύκα, την Ακρόπολη. Πάνω σε μια συνεχή πορεία υπάρχουν κάποια «προνομιακά» σημεία όπου όλα τα παραπάνω προσφέρονται μέσω γεωμετρικών σχέσεων στο ανθρώπινο βλέμμα. Σε δύο περιοχές της σύνθεσης ο Πικιώνης θα εφαρμόσει με ακρίβεια το σύστημα των οπτικών χαράξεων. Στο πλακόστρωτο της αυλής του Αγίου Δημητρίου και στο άνδηρο του λόφου του Φιλοπάππου. Στη διαμόρφωση γύρω από τον Άγιο Δημήτριο ο Πικιώνης θα κάνει πολλαπλές χαράξεις σε σχέδια στο εργαστήριό του και για να ορίσει τις γραμμές όρασης θα ελέγξει επιτόπου τις οπτικές γωνίες. Στο πρόπυλο της αυλής του Αγίου Δημητρίου τα αποτυπώματα αυτής της διαδικασίας είναι εμφανή και σήμερα. Αν κοιτάξουμε κάτω, στο δάπεδο, θα δούμε τους αρμούς της πλακόστρωσης να αποκλίνουν υπό γωνία. Λίγο παρακάτω, από ένα δεύτερο σημείο, ξεκινούν χαράξεις και οπτικές φυγές προς το λόφο της Ακρόπολης. Το δάπεδο του περιπτέρου του Αγίου Δημητρίου σχεδιάζεται επίσης με τη χρήση αρμονικών χαράξεων σε πολλαπλές περιοχές του, όπως δείχνουν τα αντίστοιχα σχέδια.
Το μονοπάτι που ξεκινάει από τον Άγιο Δημήτριο οδηγεί τον επισκέπτη στην κορυφή του λόφου, σε ένα σημείο όπου αποκαλύπτεται η θέα των Προπυλαίων. Εκεί, σε ένα πλάτωμα, μαρμάρινα καθιστικά και μικρές πέτρινες κατασκευές οργανώνονται πάλι με βάση οπτικούς άξονες. Τα καθιστικά, διάσπαρτα στο άνδηρο, απομακρυσμένα το ένα από το άλλο έχουν ένα μόνο σκοπό: να τοποθετήσουν τον επισκέπτη σε εκείνα τα σημεία όπου θα έχει την καλύτερη δυνατή θέα της Ακρόπολης. Σε διαφορετικά σημεία της πορείας από όταν εισέρχεται κανείς στο λιθόστρωτο δρόμο μέχρι ψηλά στο άνδηρο συναντάμε και κάποια καθιστικά ημικυκλικής κάτοψης. Ποια είναι η λειτουργία τους; Γιατί ο Πικιώνης να τους δώσει αυτό το σχήμα; Πιθανόν το σχήμα τους να εκφράζει και τη λειτουργία. Μια λειτουργία κατόπτρου, οπτικού εργαλείου, όπου κάθε μια θέση προσφέρει και μια διαφορετική οπτική του χώρου. Το συμμετρικό μιας περιστροφικής κίνησης του βλέμματος αφού η μετατόπιση πάνω τους αντιστοιχεί στην ανάπτυξη του οπτικού πεδίου κατά 180ο.
Η υπόλοιπη πορεία γύρω από το λόφο δεν σχεδιάζεται με το σύστημα των πολικών χαράξεων, αλλά με την αρχή της υποταγής στη φύση. Βέβαια, η πρωτότυπη και λεπτομερής κατασκευή των πλακόστρωτων απαιτεί προσεκτικό οπτικό έλεγχο και για να πάρει το έργο την τελική του μορφή χρειάζεται ένας δημιουργικός αυτοσχεδιασμός του ανθρώπινου ματιού. Έχουμε επομένως την κίνηση του βλέμματος μακριά, την εξ αποστάσεως ενατένιση του τοπίου και την κοντινή παρατήρηση του πλακόστρωτου, την ενατένιση της γης. Στην πρώτη περίπτωση εφαρμόζεται το σύστημα Δοξιάδη, οι κανόνες εκείνοι δηλαδή που μιλάνε για το πού και πως πρέπει να στηθεί η φωτογραφική μηχανή - ο σκοτεινός θάλαμος όπως έλεγε ο Περικλής Γιαννόπουλος - ώστε να αποτυπωθεί το αττικό τοπίο και τα μνημεία μέσα σε αυτό. Στη δεύτερη περίπτωση έχουμε τη σύνθεση μέσω του αυτοσχεδιασμού του ματιού, του γνωστού μωσαϊκού από πέτρες, σπόλια, κομμάτια μπετόν. Στην πρώτη περίπτωση η δουλειά γίνεται στο εργαστήριο, στη δεύτερη επιτόπου βασισμένη σε μια επισταμένη επί-βλεψη, δηλαδή προσεκτική παρακολούθηση, συμμετοχή του βλέμματος σε κάθε βήμα των εργασιών. Η όραση δεν προϋπάρχει μόνο ως συνθετικό εργαλείο, αλλά επανεμφανίζεται για να επιβεβαιώσει, να κρίνει-εγκρίνει αυτό που βλέπει. Το βλέμμα δεν είναι παθητικό, αντίθετα δημιουργεί δίνοντας τον ρυθμό του έργου, όντας παρόν σε κάθε στάδιο της κατασκευής.
Πριν μπούμε στο ναό του Αγίου Δημητρίου περνάμε μια ξύλινη πύλη. Μια πύλη που, όπως στην οικία Ποταμιάνου, στόχο έχει να δείξει τη μετάβαση από ένα κόσμο σε έναν άλλο. Την είσοδο σε κάτι ιερό, έναν χώρο εικόνων και νοημάτων. Το δάπεδο μπροστά στην πύλη «ζωντανεύει» μέσω των χαράξεων και έλκει το βλέμμα προς τα διαφορετικά στοιχεία του χώρου. Γύρω από το ναό του Αγίου Δημητρίου οι εικόνες πληθαίνουν και οι οπτικές εντυπώσεις πυκνώνουν. Ο παλιός ναός, ο οποίος επεκτείνεται, ντύνεται όλος ένα νέο συμβολικό ένδυμα. Συμβολικό αφού πάνω στην επιφάνειά του συμ-βάλλουν, δηλαδή μπαίνουν μαζί αποκομμένα τμήματα ενός αντικειμένου, ετερόκλητες μορφές της ενιαίας παράδοσης. Δεν είναι μόνο η κατασκευαστική διαδικασία όπου λίθινα και κεραμικά αποσπάσματα της αττικής γης ενσωματώνονται στους τοίχους. Πρόκειται για ένα πεδίο όπου συνυπάρχουν σκηνές και πρόσωπα από την αρχαία, χριστιανική, νεοελληνική μυθολογία. Οι τοίχοι του ναού μιλάνε, αφηγούνται περιστατικά και ενεργοποιούν τη μνήμη. Αρκεί να μπορεί να αποκωδικοποιεί κανείς αυτό που βλέπει.
Μια προσωπική σχέση
Οι κοινές αναφορές του Δοξιάδη και του Πικιώνη αποτελούν μαρτυρίες μιας ιδιαίτερης πνευματικής επαφής ανάμεσα στους δύο. Μιας επαφής που φαίνεται να είναι έντονη στα χρόνια από το 1930 μέχρι το 1936 που ο Δοξιάδης φοιτά στο Πολυτεχνείο. Ο Πικιώνης είναι κάτι παραπάνω από καθηγητής του Δοξιάδη. Η επαφή εντός και εκτός σχολής, είναι συνεχής, οι δυο τους μοιράζονται κοινούς προβληματισμούς και μέσα από αυτήν τη σχέση παίρνει μορφή το ειδικό ενδιαφέρον του Δοξιάδη για την αρχαία πολεοδομία. Μετά τον πόλεμο μάλιστα, όταν ο Κ. Δοξιάδης ορίζεται υπουργός ανοικοδόμησης, καλεί τον καθηγητή του να αναλάβει προϊστάμενος ομάδας αρχιτεκτόνων για την αποκατάσταση των κατεστραμμένων παραδοσιακών οικισμών (Ρόδος, Λαμία, κ.α.). Πάλι, κάποια χρόνια αργότερα, στα έργα του Ιράκ ο Δοξιάδης θα καλέσει ως συμβούλους για το χρώμα των κτισμάτων τον Πικιώνη και τον Εγγονόπουλο. Επίσης ο Πικιώνης, με τον Τσαρούχη, είναι αυτοί που ψάχνουν παρατηρώντας για μήνες τους βράχους της Ακρόπολης και του Λυκαβηττού να βρούνε τις κατάλληλες αποχρώσεις (ώχρα, χοντροκόκκινο, λουλακί, μαύρο) σύμφωνα με τις οποίες θα βάφονταν το κτήριο του γραφείου Δοξιάδη. Με τη βοήθεια του Πικιώνη θα σχεδιάσει και το κτήριο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Ο Δοξιάδης διατηρεί την επαφή του με τον Πικιώνη, καλώντας τον στα συνέδρια της Δήλου ή ζητώντας συχνά τη συμβολή και συμβουλή του για θέματα του γραφείου του.
Μετά το θάνατο του Πικιώνη γίνεται αναδρομική έκθεση για τον Πικιώνη στο Α.Τ.Ι. και σε όλα τα δημοσιεύματα υπάρχει και η ενεργός συμμετοχή του Δοξιάδη. Δυστυχώς μετά από λίγα χρόνια ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης θα χαθεί πρόωρα αφήνοντας πίσω του ένα τεράστιο έργο και – ίσως - ένα προσωπικό χρέος. Ακόμα κι αν ακολούθησε έναν τελείως διαφορετικό δρόμο, ο Δοξιάδης δεν έπαψε να θεωρεί τον Πικιώνη ως αυτό που ήταν εξαρχής. Έναν μεγάλο δάσκαλο. Το δάσκαλό του.
* Το παραπάνω κείμενο βασίζεται στο βιβλίο του Κ. Τσιαμπάου ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΗΣ ΟΡΑΣΗΣ, από τη θεωρία του Δοξιάδη στο έργο του Πικιώνη, το οποίο κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο 2010 από τις εκδόσεις Ποταμός.
ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- C. Α. Doxiadis, Architectural space in ancient Greece, Cambridge, Mass.: MIT press, 1972.
- Αλέξανδρος-Ανδρέας Κύρτσης, (επ.) Κωνσταντίνος Δοξιάδης, Αθήνα: Ίκαρος, 2006.
- Α. Πικιώνη (επ.), Πικιώνης, Δημήτρης 1887-1968, Αθήνα: εκδόσεις Μπάστα - Πλέσσα, 1994.
- A. Πικιώνη, Μ. Παρούσης, (επ.), Δημήτρης Πικιώνης, Κείμενα, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 1999.
- Κώστας Τσιαμπάος, Κατασκευές της όρασης, Αθήνα, Ποταμός, 2010.
- Κώστας Τσιαμπάος, «Για μια αρχιτεκτονική του βλέμματος: Η διατριβή του Δοξιάδη και οι αισθητικές θεωρίες της εποχής της», στο Τετράδια του Μοντέρνου 04: Εκδοχές του μοντέρνου στην Αθήνα του μεσοπολέμου, Αθήνα: Futura, 2010, σ. 51-67.
- Kostas Tsiambaos, «The Creative Gaze: Doxiadis’ discovery», The Journal of Architecture, vol. 14, n. 2, Απρίλιος 2009, σ. 255-277.
kostastsiambaos@gmail.com
