Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι, ενώ στην πόλη της Αθήνας γενικά στα μέσα του μεσοπολέμου η αναλογία μονώροφων, διώροφων και τριώροφων κτηρίων κατοικιών ήταν περίπου 70%, 20%, 5% αντίστοιχα, και τα πολυώροφα βρίσκονταν σε χαμηλά ποσοστά,
στην Κυψέλη και τα Πατήσια με μικρές διακυμάνσεις η αναλογία ήταν περίπου στα 60% μονώροφα- 30% διώροφα- 8% τριώροφα, ενώ στην Αττική, Φυλής, Πεδίον Άρεως ήταν περίπου αντίστροφα: στα 13% μονώροφα- 55% διώροφα- 30% τριώροφα (οι πολυκατοικίες. παρέμεναν σε μονοψήφια ποσοστά).
Στο χώρο εκατέρωθεν του άξονα της Πατησίων - Αχαρνών: Φυλής, Αττική, πλατεία Βικτωρίας, πλατεία Αμερικής, πλατεία Κολιάτσου, Πεδίον Άρεως, Κυψέλη, Κάτω και Άνω Πατήσια Πατήσια, στην περιοχή δηλαδή που καταλαμβάνει το 5ο και 6ο Δημοτικό Διαμέρισμα, χτίστηκαν οι περισσότερες διπλο και τριπλοκατοικίες της Αθήνας, όπως καταδεικνύεται τόσο από τα παραπάνω στατιστικά στοιχεία, όσο και από τα υφιστάμενα κτίσματα. Συνήθως πρόκειται για κτήρια με μεγάλα αστικά διαμερίσματα.
Χαρακτηριστικό αποτελεί η διατήρηση της ανεξάρτητης εισόδου ανά κατοικία και ανεξάρτητο κλιμακοστάσιο για τις κατοικίες των ορόφων κατά την πρώτη δεκαετία του μεσοπολέμου ως συνέχεια της παράδοσης της νεοκλασικής περιόδου. Τα περισσότερα κτίσματα διπλοκατοικιών, όπως και τριπλοκατοικιών, αλλά και μεγάλης κλίμακας τετραώροφα και ημιτετραώροφα κτήρια της δεκαετίας του 1920 έχουν ανεξάρτητες εισόδους, ενώ απαντώνται σε δρόμους ολόκληρους. Σε κεντρικότερους τα μεγάλα κτήρια συνήθως με καταστήματα στο ισόγειο και πολυκατοικίες και σε μικρότερους οι διπλοκατοικίες και οι μικρότερης κλίμακας τριπλοκατοικίες. (εικ. 11,12,13,14,15,16)
Ταυτόχρονα οι σημαντικοί αρχιτέκτονες της περιόδου είχαν αρχίσει να σχεδιάζουν κτήρια δύο ή τριών ανεξάρτητων κατοικιών με ένα ενιαίο κλιμακοστάσιο, που συνιστά οπωσδήποτε τυπολογική εξέλιξη, πριν το Νόμο 3741/1929 περί «ιδιοκτησίας κατ’ ορόφους», ενώ τα μεγαλύτερα κτίσματα - πολυκατοικίες έχουν μια κεντρική είσοδο.
Η μορφολογική επεξεργασία των κτηρίων δύο, τριών και περισσότερων κατοικιών, είναι αντίστοιχη με τις μονοκατοικίες της εποχής και ανάλογα με το προσωπικό ύφος του αρχιτέκτονα ή ενδεχομένως άλλου μηχανικού ή εμπειροτέχνη, αλλά πάντα κατά την εκλεκτικίζουσα τάση, με χρησιμοποίηση ποικίλων μορφολογικών στοιχείων είτε των απόηχων του ιστορισμού είτε νεωτερικών και λιτών για τον «απαραίτητο» τότε μορφολογικό διάκοσμο των όψεων.
Διατηρείται η συμμετρική διάταξη των ανοιγμάτων, τα οποία όμως δεν έχουν πλέον τα ύψη των νεοκλασικών και εκλεκτικιστικών κτηρίων, αλλά και των μπαλκονιών, με απλοποιημένα φουρούσια, αλλά περίτεχνα μεταλλικά κιγκλιδώματα. Η στέψη των κτηρίων είναι διακριτή, κατά περίπτωση περίτεχνη, ή με κεντρική τοξωτή απόληξη. (εικ. ό.π.)
Παρατηρούμε ότι το έρκερ χρησιμοποιείται σε διάφορες μορφές για να προσδώσει πλαστικότητα στη μορφή: το πολυγωνικό στην επιφάνεια, το καμπύλο στην αντιμετώπιση της γωνίας. Αυτά τα στοιχεία εντοπίζονται σε πάμπολλα κτήρια των περιοχών αυτών που δεν είναι δυνατόν να δείξουμε εδώ. Παράλληλα καταδεικνύεται η τάση για μορφολογική αφαίρεση. (εικ. 16)
Στις πολυκατοικίες της περιόδου παρατηρείται μια πιο αυστηρή οργάνωση των όψεων, με τα κυρίαρχο μορφολογικό γνώρισμα, τις κατακόρυφες παραστάδες, λιτές ή περίτεχνες, οι οποίες διατρέχουν τους ορόφους –κορμό-, ενώ ένθετα μοτίβα εντάσσονται κατά περίπτωση στις ποδιές των παραθύρων. Mορφολογικά στοιχεία εντάσσονται σε κατακόρυφες παραστάδες άξονες. (εικ. 17, 18)
Ως ξεχωριστό δείγμα επιλέγω την πολυκατοικία της Μαυρομματαίων 39, διακεκριμένου έργου του αρχιτέκτονα Ν. Νικολαΐδη, το 1924 περίπου, ο οποίος δημιουργεί μια ιδιαίτερη αλλά και συγκρατημένη πλαστική μορφή, εκπληκτικής σύνθεσης για τέτοιου μεγέθους κτήριο, με λιτότητα και επί μέρους art deco διάκοσμο. Εκφράζεται εδώ η αναζήτηση των αρχιτεκτόνων από τις αρχές του μεσοπολέμου για νέο τρόπο έκφρασης, ενώ η μορφολογική αφαίρεση δηλώνει την τάση απομάκρυνσης από τον εκλεκτικισμό- ιστορισμό. (εικ.19)
Από το 1930 κάνουν την εμφάνισή τους τα κτήρια του μοντέρνου. Οι νέοι απόφοιτοι της νεοϊδρυθείσης Σχολής Αρχιτεκτόνων αλλά και οι απόφοιτοι Σχολών του Εξωτερικού, σχεδιάζουν μονοκατοικίες, διπλο-τριπλοκατοικίες και πολυκατοικίες σύμφωνα με τις αρχές του μοντέρνου κινήματος, που είναι η απέριττη πλαστική μορφή, η λειτουργική- ευέλικτη- χωρίς σπατάλες κάτοψη και η οικονομική κατασκευή.
Ο ενθουσιασμός τους θα «παρασύρει» και τους παλαιότερους εκπαιδευμένους και δοκιμασμένους στις προηγούμενες αναφερθείσες τάσεις. Τα κτήρια είναι μικρότερα, και η άποψη για την οικονομική στέγαση αφορά τόσο σε κατοικίες μικρομεσαίων, όσο και ανώτερων εισοδηματικών τάξεων. Η αφαίρεση των διακοσμητικών στοιχείων συμβάλλει επίσης στην οικονομικότερη κατασκευή. Την αφαίρεση και πλαστικότητα της μορφής χειρίζονται θαυμαστά οι αρχιτέκτονες αλλά και οι λοιποί μηχανικοί της περιόδου.
Ο Άγγελος Σιάγας χτίζει το 1931 την οικία Παπαευαγγέλου στην οδό Μ. Βόδα, ένα μικτής χρήσης κτήριο με κατάστημα εμπορίας μηχανών και μηχανουργείο στο ισόγειο και κατοικία στον όροφο. Σε αυτή τη μικρή οικοδομή ο αρχιτέκτονας αποκωδικοποιεί το σύνολο των αρχών του μοντέρνου κινήματος: απόλυτη καθαρότητα στο διασπασμένο κτηριακό όγκο, λειτουργική- ευέλικτη κάτοψη και οικονομική κατασκευή που ανταποκρίνεται και στο οικονομικό στρώμα του εργοδότη του. (εικ.20)
Ο Ισαάκ Σαπόρτα, απόφοιτος της Σχολής της Δρέσδης και ύστερα από μαθητεία περίπου ενός χρόνου στο γραφείο του Le Corbusier, σχεδιάζει την κατοικία του αδελφού του καπνεμπόρου-εργοστασιάρχη Ζακ Σαπόρτα, στην οδό Κερκύρας 49 στην Κυψέλη.
Η έμφαση στην εισοδηματική τάξη, αφορά στο γεγονός ότι ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει ένα μικρής κλίμακας και απέριττο λευκό σπίτι, στο οποίο όμως προβάλλει το στοιχείο της καινοτόμας μορφής με το έρκερ με υαλοστάσια, ενώ χειρίζεται με θαυμαστό τρόπο τα «φτηνά» υλικά στο εσωτερικό του. (εικ.21,22)
Το τετραγωνικό-κυβιστικό και γενικά αυστηρό γεωμετρικό έρκερ με το συνεχόμενο μπαλκόνι αποτελεί το πλέον συνηθισμένο μορφολογικό εργαλείο για την προβολή της μοντέρνας όψης. Όπως στην κατοικία Ελένης Βοϊβόνδα στην 3η Σεπτεμβρίου, έργου του Παύλου Μιχαλέα, το 1934. (εικ.23).
Δεν θα μπορούσαν να λείψουν οι μικρές και μεγάλες πολυκατοικίες του μοντέρνου στις περιοχές ένθεν- ένθεν και επί της Πατησίων και των κεντρικών αξόνων. Από τα σημαντικότερα έργα του μοντέρνου κινήματος είναι η μικρή πολυκατοικία - τριπλοκατοικία της οδού Δροσοπούλου 175, έργο των αρχιτεκτόνων Θουκυδίδη Βαλεντή και Πολύβιου Μιχαηλίδη, το 1933. Η καθαρότητα μορφής, η ζώνη ανοιγμάτων συνιστούν την απόλυτη έκφραση των αρχών του χωρίς την ανάγκη άλλων εκφραστικών μέσων, ενώ διακρίνεται η επιρροή από τον Le Corbusier. (εικ.24)
Δρόμοι ολόκληροι χτίζονται με ποικιλία εφαρμογών των μορφολογικών αρχών του μοντέρνου, ενώ το πλέον χαρακτηριστικό γνώρισμα, το έρκερ με το συνεχόμενο μπαλκόνι, αντιμετωπίζεται με ευρηματικότητα σε μορφή και λεπτομέρειες, ώστε να αποφεύγεται η επανάληψη του ίδιου πανομοιότυπου στοιχείου, προσδίδοντας ποικιλία και πλαστικότητα στο οικιστικό σύνολο. (εικ.25, 26)
Η πλαστικότητα στον καθαρό κτηριακό όγκο αποδίδεται επίσης με τη λιτή ένταξη της καμπύλης, την ελευθέρα δοκό στο δώμα, τις ενιαίες προεξοχές –έρκερ- στον κορμό του κτηρίου, ενώ το κατακόρυφο άνοιγμα του κλιμακοστασίου στην κύρια όψη δίνει το στίγμα της επιρροής από τη Σχολή του Bauhaus. (εικ.27, 28, 29)
Η περιήγηση στον αστικό χώρο κλείνει με δύο κτήρια του ’30, δύο μοντέρνα κτήρια, μη αντιπροσωπευτικά του μοντέρνου κινήματος εφ’ όσον δεν υπακούουν στην απόλυτη τήρηση του συνόλου των αρχών του.
Η τετραώροφη πολυκατοικία Μέγα Οικονομίδη- Λεωνίδα Λιώκη, στην οδό Χέυδεν 30, είναι έργο του Δημήτρη Πικιώνη, με συνεργάτη αρχιτέκτονα τον Νικόλαο Μητσάκη, το οποίο σχεδιάστηκε το 1936 και κατασκευάστηκε το 1936-38. Στον 2ο και 3ο όροφο βρίσκονται τα διαμερίσματα των δύο ιδιοκτητών, εμβαδού 230μ2 έκαστο. Άλλωστε επρόκειτο για ιδιοκτησία εργοστασιαρχών, των «Χρωματουργείων Πειραιώς», όπως μας είπε η σημερινή ιδιοκτήτρια κυρία Μάντω Οικονομίδου.
Ο Πικιώνης δημιουργεί ένα μοντέρνο κτήριο στο οποίο όμως θα εντάξει στοιχεία από διάφορες στιγμές της ελληνικής αρχιτεκτονικής, σε λεπτομέρειες των όψεων, στη χρήση των υλικών όπως και στο σχεδιασμό των εσωτερικών χώρων, επίπλων κ.λπ. Συνεπής στις αναζητήσεις του περί την ελληνικότητα, με τις επί μέρους αναφορές, υπενθυμίζει στη μοντέρνα αρχιτεκτονική και εποχή, τη μακραίωνη αρχιτεκτονική ιστορία του τόπου. (εικ.30,31)
Η κατοικία της οδού Αγίας Ζώνης 3, εκφράζει τη συνύπαρξη, συνθηκολόγηση θα λέγαμε, του μοντέρνου με το art deco. Η διάσπαση του κτηριακού όγκου, η προβολή κλιμακοστασίου, από τα πλέον βασικά γνωρίσματα του μοντέρνου κινήματος της σχολής Bauhaus, συνυπάρχουν με την πλαισίωση της εισόδου από επάλληλες μαρμάρινες φέτες, τη σιδεριά της εξώθυρας με συγκρατημένα καμπυλωτό μοτίβο εντός του γεωμετρικού μοντέρνου πλαισίου, κατά το απέριττο κομψό deco. Η επιφάνεια δεν είναι λεία αλλά από το αδρό επίχρισμα αρτιφισιέλ και φέρει ακριβή μαρμάρινη επένδυση στη βάση. Ένα κτήριο υψηλής αισθητικής ποιότητας, του οποίου δεν γνωρίζω τον αρχιτέκτονα, ενώ αναρωτιέμαι τι να επιφυλάσσει άραγε το εσωτερικό του. (εικ.32)
Στα προάστια γενικά και στην κηπούπολη Κυπριάδου ειδικά, ο τρόπος αντιμετώπισης του σπιτιού είναι διαφορετικός από αυτόν του άστεως. Κυρίαρχη επιλογή της πρώτης μεσοπολεμικής δεκαετίας, οπότε και ιδρύονται οι περισσότεροι ιδιωτικοί οικισμοί- κηπουπόλεις, είναι η απόδοση του ρομαντικού χρώματος στις κατοικίες, επιρροή από την ευρωπαϊκή γραφική αρχιτεκτονική με τους πύργους, που υιοθετήθηκε στα αθηναϊκά προάστια του 19ου αιώνα.
Αυτή η ήπια γραφική αρχιτεκτονική επιλέχθηκε από την εταιρεία, που προσέδωσε το ιδιαίτερο στίγμα της συνοικίας με τους ασβεστοπυριτιακούς λίθους τους οποίους κατασκεύαζε σε δική της υψικάμινο με τους οποίους επενδύονταν οι όψεις των κτηρίων. Επίσης η διαφοροποιημένη φάσα στην απόληξη και τα ξύλινα διακοσμητικά φουρούσια κάτω από την ελαφρώς προεξέχουσα σκεπή, συνδράμουν στην απόδοση του γραφικού ύφους, ενώ εντοπίζεται και το ανυψωμένο δώμα ως μεθερμηνεία του προτέρου πύργου. Δεν έλειψαν βέβαια και οι επιρροές από τον εκλεκτικισμό της αστικής μονοκατοικίας. (εικ.33,34,35,36)
Παρά το γεγονός ότι επέλεξαν για τόπο κατοικίας τους την Κυπριάδου, εκπρόσωποι της μεσοπολεμικής καλλιτεχνικής γενιάς του ’30, μεταξύ των οποίων, ο Φώτης Κόντογλου, ο Γιώργος Βακαλό, ο Σπύρος Παπαλουκάς, ο Δημήτρης Πικιώνης και πολλοί άλλοι, η γενική αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της κηπούπολης δεν διακρίνεται από την ελληνικότητα.
Ο Δημήτρης Πικιώνης βέβαια θα σχεδιάσει δύο ιδιαίτερα σπίτια στην κηπούπολη. Την κατοικία των αδελφών Καραμάνου στην οδό Ηρακλείου 1, για την οποία ας μιλήσει ο ίδιος: «Το δεύτερο-σπίτι- (οδός Ηρακλείου 1, Πατήσια) εχτίστηκε το 1925. Τούτο εμπνεύστηκα από μιάν αναπαράσταση αρχαίου σπιτιού της Πριήνης από τον Ορλάνδο. Όταν την είδα, είπα μέσα μου: Τούτο είναι ελληνικό και δεν έχει στοιχεία που ν’ ανήκουν σε συγκεκριμένες κατηγορίες χρόνου και τόπου. Ο τετραγωνισμός των παραθύρων, τα επιμήκη ανοίγματα, μέσον υποστυλωμάτων, και υπερθύρων, η κατάργηση του γείσου, ήταν επιτεύξεις που προσήγγιζαν στις λύσεις του σύγχρονου κινήματος, τις έβρισκες άλλωστε και στη λαϊκή μας παράδοση». (εικ.38)
Στο μοντέρνο σπίτι του Σπύρου Παπαλουκά που χτίστηκε δύο χρόνια αργότερα, θα δώσει ο Πικιώνης άκρως υπαινικτικά τον τόνο αυτής της λαϊκής παράδοσης, που ύμνησε: κυβισμός, γωνιαία ανοίγματα, μη τήρηση συμμετρίας από τη μια, αλλά ασβεστωμένη λιθοδομή έτσι που να διαχωρίσει τη θέση του από τα λεία υλικά της βιομηχανικής εποχής που οπωσδήποτε πρόβαλλε το μοντέρνο κίνημα (νέες τεχνολογίες- βιομηχανικά προϊόντα στην καινοτόμα μορφή). (εικ.37)
Από το πολύ μικρό δείγμα κτηρίων κατοικιών που παρατίθεται είναι καταφανής ο αρχιτεκτονικός πλούτος των περιοχών του 5ου και 6ου διαμερίσματος του Δήμου Αθηναίων. Πλούτος εφαρμογών των ποικίλων μεσοπολεμικών αρχιτεκτονικών ιδεών, που εκφράστηκε με τον πιο έντονο τρόπο από αρχιτέκτονες σε κέφια, οι οποίοι αφιέρωναν χρόνο στη σύνθεση των σπιτιών, σε μια εποχή αναζητήσεων στην αρχιτεκτονική και την τέχνη γενικά, σε ένα κλίμα όμως πολιτικής αστάθειας και οικονομικών κρίσεων. Ας διδαχτούμε και ας διαφυλάξουμε και αυτή τη ζωντανή, αποτυπωμένη στο χώρο υψηλής αισθητικής στάθμης ιστορία μας, διότι μας αφορά όλους. Το πρόγραμμα που εκπονείται με πρωτοβουλία της MONUMENTA αυτή την ανάγκη διατήρησης εκφράζει. Άλλωστε, όπως λένε και οι Άγγλοι: «το εξωτερικό του σπιτιού σου είναι το εσωτερικό της πόλης μου».
vasso.roussi@yahoo.gr
Η ομιλία εκφωνήθηκε στην ημερίδα «Η Καταγραφή κτηρίων του 19ου και 20ού αιώνα στο 5ο και 6ο Διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων», που οργάνωσε η MONUMENTA, στις 17 Δεκεμβρίου 2013, στο 8ο Γενικό Λύκειο Αθηνών, στο πλαίσιο του προγράμματος "Καταγραφή και ανάδειξη κτηρίων του 19ου και 20ού αιώνα στην Αθήνα".
