Στους μεσαιωνικούς χρόνους έκανε την εμφάνιση του ένα σημαντικό καλλιτεχνικό ρεύμα με καθολικό χαρακτήρα, το Διεθνές Γοτθικό Στυλ. Χρονικά εκτείνεται από το 10ο έως το 12ο αιώνα και στα πλαίσια του ήκμασε η γοτθική αρχιτεκτονική. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αυτού του ρεύματος είναι ο ναός του St. Denis που σηματοδοτεί και την έναρξη του ώριμου γοτθικού ρυθμού.
O ναός βρίσκεται στην ομώνυμη πόλη του St. Denis, στη βόρεια πλευρά του Παρισιού. Ιδρύθηκε από τον βασιλιά Daborget της καπετιανής δυναστείας και είναι αφιερωμένος στον Άγιο Διονύσιο που κατά τη γαλλική παράδοση ήταν ο Απόστολος της Γαλατείας. Ο ναός χτίστηκε το 1122 και στην αρχική του μορφή ήταν ένα παλιό βενεδικτίνειο μοναστήρι καρολιγγειανού τύπου, πολύ μικρό σε μέγεθος και με αρκετές φθορές. Η επίσημη χρονολογία κατασκευής του τοποθετείται στο διάστημα 1135-1140, όταν ξεκινά η αναδιαμόρφωση του ναού από τον Abbot Suger.
Η επέμβαση στο ναό με τη διεύρυνσή του από τη δυτική προς την ανατολική πλευρά αποτελεί καινοτομία, η οποία έγινε στη συνέχεια ο επίσημος τρόπος κατασκευής των καθεδρικών ναών. Στη δυτική πλευρά του ναού χτίστηκε ο νάρθηκας ενώ παράλληλα στην ανατολική πλευρά προστέθηκε το νέο χοροστάσιο, το οποίο αντικατέστησε την παλιά καρολιγγειανή κατασκευή. Η αντικατάσταση χρονολογείται στο 1140. Ωστόσο ο περιμετρικός διάδρομος και τα παρεκκλήσια διατηρήθηκαν με την αρχική τους μορφή. Το τρίτο βήμα έγινε στην εσωτερική διαρρύθμιση του ναού όπου δημιουργήθηκε ένας περιμετρικός διάδρομος που ενοποίησε τα ακτινωτά παρεκκλήσια με το εγκάρσιο κλίτος του ναού. Αυτή η ενοποίηση έδωσε ευελιξία στην κατασκευή.
Επιπλέον στον ναό του St. Denis, έχουμε τα πρώτα συμβολικά στοιχεία στα οικοδομικά μέλη. Συγκεκριμένα οι δώδεκα κιονοστοιχίες του προνάου συμβολίζουν τους Δώδεκα Αποστόλους. Ακόμη το σχήμα που έχουν τα ακτινωτά παρεκκλήσια συμβολίζει το σχήμα του Ακάνθινου Στεφάνου.
Αυτό όμως που αξίζει να αναφέρουμε είναι η γοητευτική φωτοσκίαση του ναού που αναδεικνύει την ομορφιά του. Είναι σημαντικός ο ρόλος του φωτός στο μνημείο. Οι ραδινές κιονοστοιχίες και το vitro του προνάου δίνουν μία έντονη φωτοσκίαση στον περιμετρικό διάδρομο του ναού. Δημιουργείται ένας έντονος φωτισμός που γοητεύει τους επισκέπτες και τους υποβάλλει σε μία μυστηριακή και πνευματική ατμόσφαιρα. Γίνονται συμμέτοχοι σε ένα ιδιαίτερο θρησκευτικό πνεύμα. Η αισθητική του ναού αναδεικνύεται και ο φωτισμός δίνει την αίσθηση της πνευματικής ανάτασης. Ο επισκέπτης έρχεται σε επαφή με νέες πνευματικές εμπειρίες. Σε αυτό το κτίριο αντανακλάται μία ολόκληρη κοσμοθεωρία της μεσαιωνικής εποχής. Αντικατοπτρίζονται μία γενικότερη αντίληψη και ανάγκη των ανθρώπων του Μεσαίωνα να βρουν απάντηση στις πνευματικές του αναζητήσεις.
Τη σκυτάλη παίρνει ο καθεδρικός ναός της Αμιένης (Amiens). Είναι ώριμου γοτθικού ρυθμού και είναι κτισμένος στη βόρεια πλευρά της Γαλλίας, στην κοιλάδα του Sonime River. Χτίστηκε το 1152 και αρχικώς ήταν ρωμανικού ρυθμού. Στη ρωμαϊκή περίοδο η σημερινή Αμιένη είχε την ονομασία Samarobrina και ήταν ο κεντρικός αποικισμός της φυλής Ambriani. Αργότερα πήρε την ονομασία Acheulean (Αχελιάνη) που της δόθηκε από το πρώτο ακαθόριστης ταυτότητας μνημείο που βρέθηκε στην περιοχή του St. Acheulean. Πολύ αργότερα ανακηρύχθηκε σε πρωτεύουσα του Picardy.
Συνεχίζοντας με το κατασκευαστικό μέρος του ναού είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι εξ’ αιτίας της πυρκαγιάς στο ναό, το 1218, ένα μεγάλο και σημαντικό μέρος των γραπτών πηγών που ανέλυαν τη μέθοδο της κατασκευής του χάθηκαν και γι’ αυτό το λόγο αποφασίστηκε η ανακατασκευή του. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1220 και συνεχίστηκαν μέχρι το 1258, όταν μία δεύτερη πυρκαγιά ξέσπασε. Αυτό το γεγονός αποτέλεσε μεγάλο ανασταλτικό παράγοντα στην εξέλιξη των εργασιών της ανακατασκευής του. Η διαδικασία της ανοικοδόμησης ολοκληρώθηκε το 1288. Περίφημες είναι οι διαστάσεις του ναού που τον καθιστούν και το μεγαλύτερο καθεδρικό ναό στην Ευρώπη. Το ύψος του φτάνει τα 42.30μ. και το πλάτος του είναι 14.6μ.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι σημαντικό ρόλο στη στυλιστική αποκατάσταση όλων των καθεδρικών ναών της Ευρώπης, μεταξύ αυτών και της Αμιένης, είχε ο γάλλος αρχιτέκτονας και αναστηλωτής Viollet le Duc (Eugene Emmanuel 1814-1879), ο οποίος κατά τον 19ο αιώνα, αναβίωσε ολόκληρο το κίνημα του γοτθικού ρυθμού και αποκατέστησε τις ημιτελείς επεμβάσεις που είχαν γίνει στους καθεδρικούς ναούς.
Περνώντας στη σημειολογία του μνημείου, πρέπει να τονίσουμε ότι σε αυτό τον καθεδρικό ναό έχουμε ένα ολόκληρο σύστημα συμβόλων. Η ροζέτα στη νότια πλευρά του ναού είναι ενταγμένη σε κανονικό εξάγωνο και ονομάζεται Ρόδο του Ουρανού. Στηρίζεται σε πέντε τόξα με τριγωνική απόληξη. Συναντάμε τους αριθμούς 3, 4, 5, οι οποίοι εμφανίζονται και στη δυτική πρόσοψη του ναού. Αυτοί οι αριθμοί θεωρούνται ιεροί για τη γοτθική αρχιτεκτονική και αποτελούν παράδοση για το γοτθικό ρεύμα. Αυτό το ρόδο ταυτίστηκε με τον μύθο του Graal, του Αγίου Δισκοπότηρου, γιατί μέσα από τις ακτίνες της ροζέτας διαγράφεται το σχήμα «V», που συμβολίζει το Άγιο Δισκοπότηρο. Παράλληλα συνδέθηκε με το πνεύμα, την αγιοσύνη και τις υψηλές τέχνες (αριθμητική, γεωμετρία).
Συνεχίζουμε την ανάλυση με τον περίφημο «λαβύρινθο» της Αμιένης. Έχει θρησκευτικό περιεχόμενο και είναι τοποθετημένος στο τρίτο και τέταρτο διάζωμα του κεντρικού κλίτους του ναού. Είναι ένας χώρος, όπου κάθε λίθος φέρει εγχάρακτη διακόσμηση και το σχήμα του καλύπτει ολόκληρο το τρίτο και τέταρτο διάζωμά του. Ο λαβύρινθος πήρε το σχήμα του από τον αρχαιοελληνικό μαίανδρο. Το σύμβολο του μαιάνδρου ήταν μία πηγή ενέργειας. Επιπλέον ο «λαβύρινθος» αποτελεί τη ζωντανή ιστορία του ναού καθώς στο σχήμα του απεικονίζονται τέσσερις χάλκινες εγχάρακτες μορφές, οι οποίες αντιστοιχούν στους τρεις αρχιτέκτονες που ανέλαβαν τη διεκπεραίωση των εργασιών του ναού και τον πρώτο επίσκοπο του τον S. Firmin. Με αυτό τον εύγλωττο τρόπο μάς δίνεται το χρονικό του ναού, ενώ παράλληλα αποδίδεται και ένας φόρος τιμής στους κατασκευαστές του. Ο λαβύρινθος, εκτός από συμβολική διάσταση έχει και θρησκευτική λειτουργία. Οι μοναχοί τον χρησιμοποιούσαν σαν ένα είδος άσκησης. Μετρούσαν τις γραμμές του σχήματος ενώ προσεύχονταν. Οι επισκέπτες τον χρησιμοποιούσαν σαν ένα «οδοιπορικό προσευχής», προσεύχονταν γονυπετείς διασχίζοντας τον διάδρομο. Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι το σημείο με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα.
Ο καθεδρικός ναός της Chartres αποτελεί άλλο ένα σπουδαίο μνημείο. Η ιστορία του είναι διαφορετική από αυτή των ναών που προηγήθηκαν. Πρόκειται για ένα ναό που συνδέθηκε με προχριστιανικές και παγανιστικές θρησκείες. Αυτό συνέβη γιατί ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού της δυτικής Ευρώπης είχε ασπαστεί την κελτική-δρυϊδική θρησκεία. Η βάση αυτής της θρησκείας ήταν η λατρεία της θεάς Μητέρας Γη, η οποία κατείχε αντίστοιχη θέση με την Madonna του Καθολικού Δόγματος. Ακόμη, σε ιστορικό σύγγραμμα αναφέρεται ως θρησκευτικό κέντρο των Δρυίδων η τοποθεσία “capturum”. Έρευνες που έγιναν έδειξαν ότι αυτό το σημείο ταυτίζεται με την τοποθεσία πάνω στην οποία χτίστηκε ο καθεδρικός της Chartres, αφιερωμένος στην Παναγία. Η θέση της Παναγίας στο καθολικό δόγμα είναι λίγο υποβαθμισμένη καθώς δεν συμπεριλαμβανόταν στην Αγία Τριάδα σαν θεϊκή μορφή λόγω της ανθρώπινης υπόστασής της. Αξίζει να αναφέρουμε ότι στον ναό της Chartres φυλάσσεται ο Ιερός Χιτώνας της Παναγίας. Το ανεκτίμητης αξίας θρησκευτικό αντικείμενο είναι το σημαντικότερο απόκτημα του ναού.
Η κατασκευή του μνημείου ξεκίνησε το 1194 μ.Χ. με την αντικατάσταση της παλιάς ρωμαϊκής πρόσοψης που βρίσκεται στην πίσω όψη του ναού. Ο ναός συγκεντρώνει πολλές στυλιστικές τάσεις καθώς υπάρχουν αρκετά μέλη του που ανήκουν σε διαφορετικούς αρχιτεκτονικούς ρυθμούς. Τα χαμηλότερα μέλη της δυτικής πρόσοψης είναι ρωμανικού στυλ. Αντιθέτως οι προσόψεις του βόρειου και νότιου εγκάρσιου κλίτους είναι ώριμου γοτθικού ρυθμού.
Ο συμβολισμός αυτός του ναού παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς δεν ακολουθεί την παραδοσιακή θεοκρατική αντίληψη, αλλά συνδέεται με αρχαιοελληνικά φιλοσοφικά ρεύματα και παγανιστικές προχριστιανικές θρησκείες. Στην Τριπλή Σπηλαιώδη Είσοδο η εικονογράφηση είναι βασισμένη στην πλατωνική θεωρία των ιδεών. Κεντρικό πρόσωπο της παράστασης είναι ο Χριστός που συμβολίζει την ένωση των δύο αντίθετων στοιχείων. Στη δυτική πρόσοψη του ναού προκαλεί εντύπωση το άγαλμα της «Madonna με το Μαύρο Πρόσωπο». Είναι το μοναδικό άγαλμα με έγχρωμη μορφή γιατί έχει συνδεθεί με παγανιστικές θρησκείες και προέρχεται από έναν μη ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η ιστορία του αγάλματος έχει τις ρίζες της στην αρχαία Αίγυπτο, όπου οι κάτοικοί της την ταύτισαν με τις αιγυπτιακές θεότητες, Όσιρι και Άττι, και την ονόμασαν Μεγάλη Μητέρα. Ακόμη, συνδέεται με την περίφημη Μαύρη Παναγία των Μάγια, γνωστή ως «Αιγύπτια Madonna». Τον 15ο αι. υιοθετήθηκε η ονομασία Μαύρη Παναγία από τους Τσιγγάνους που κατοίκησαν στην περιοχή της Les Saintes Maries de la Mer και ήταν απόγονοι των Αιγυπτίων. Σε αυτή την περιοχή κατά την προχριστιανική περίοδο υπήρχε το ιερό της Τριπλής Μητρικής Κελτικής Θεότητας. Πρόκειται για ένα άγαλμα που ξεχωρίζει για την πρωτοτυπία του και αποτελεί το σημείο αναφοράς του ναού.
Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των τριών καθεδρικών ναών, βλέπουμε ότι στη γοτθική αρχιτεκτονική κυριαρχεί η λογική της γεωμετρίας και ο μυστικισμός των συμβόλων. Είναι μία φαινομενικά σκοτεινή εποχή που παρήγαγε ένα σπουδαίο αρχιτεκτονικό ρυθμό.
i_kalantzh@yahoo.gr
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
C.H.Beck, «Αρχιτεκτονική Θεωρία από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα», Αθήνα 2005
Νίκος Δασκαλοθανάσης, «Ο καλλιτέχνης ως ιστορικό υποκείμενο από τον 19ο ως τον 20ο αι.», Αθήνα 2001
Ουμπέρτο Εκο, «Τέχνη και κάλλος στην αισθητική του Μεσαίωνα», Αθήνα 1992 (1987).
E.H.Gombrich, «Το χρονικό της Τέχνης», Αθήνα 1998 (1950)
Arnold Hauser, «Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης», 1ος τόμος, Αθήνα 1981
R.F.Jordan, «Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής», Αθήνα 1981
Γ.Π.Καραδέδος, «Ιστορία και εξέλιξη της προστασίας των μνημείων», 2ο τεύχος, Θεσσαλονίκη 1991-2
Γ.Π.Λάββας, «Η επίτομη ιστορία της αρχιτεκτονικής», Θεσσαλονίκη 2002
Χαράλαμπος Θ.Μπούρας, «Η ιστορία της αρχιτεκτονικής», 2ος τόμος, Αθήνα 2001 (1994)
Ζωρζ Ντυμπύ, «Τέχνη και κοινωνία του Μεσαίωνα», Αθήνα 2000 (1997)
Bill Risebero, «Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής», Αθήνα 1991
David Watkins, «Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής», Αθήνα 2004
ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Gunter Bunding, “Was ist Gotik?”, Germany 2000
Michael Camille,“Gothic Art: Glorians Visions’, Prentice Hall 2003
William Diebold, “Word and Image, an introduction to early Medieval Art”, Oxford 2000
Teresa G.Frich, “Gothic Art 1140-1450 sources and documents”, London 1997, 2004 (1987)
M.Fulcanelli, “Le Mystere des cathédrales et l’intepretation ésotérique des symboles hermétiques du grand euvre”, Pauvert 1964
M.Goût, “Il simbolismo nelle cattedrali medievali”, Italy 2004
F.Hankel, « History and its images : art and the interpretation of the past », London 1993
Andrew Martindale, “Gothic Art”, London 1994 (1967)
Meyer Shapiro, “Words, Script and Pictures. Semiotics and visual language”, New York 1996
Otto von Simson, “The gothic cathedral, origins of gothic architecturen and the Medieval consept of orders”, London 1965, (1962)
Rolf Toman, “Gothic Architecture, Sculpture, Painting”, London 1995
