Οι κήποι της Αθήνας στην εποχή του Όθωνα (1834–1862)

Η Αθήνα διατήρησε τη βασική δομή της στο πέρασμα των αιώνων. Μέχρι την απελευθέρωσή της το 1833, ο ιστός της πόλης και η χωροθέτηση των λειτουργιών της παρέμειναν στην αρχική τους σχεδόν μορφή. Ήταν πάντα φτωχή σε βλάστηση.

Με τη σύσταση του ελληνικού κράτους και την κήρυξη της Αθήνας ως βασιλικής καθέδρας και πρωτεύουσας, η πόλη αλλάζει σημαντικά. Η ερειπωμένη πόλη αρχίζει να ανοικοδομείται σύμφωνα με το πολεοδομικό σχέδιο των Στ. Κλεάνθη και E. Schaubert (1833), την τροποποίησή του από τον L. Klenze (1834), αλλά και με τις αλλεπάλληλες τροποποιήσεις από τους μηχανικούς της πόλεως των Αθηνών, κατά την εφαρμογή του σχεδίου. Στην εικόνα της πόλης κυριαρχούσε το αυστηρό αττικό τοπίο που τόσο εξυμνήθηκε από τους περιηγητές για την ομορφιά των χρωμάτων και των περιγραμμάτων του, αλλά και η έλλειψη βλάστησης.

Παρόλο που στα προτεινόμενα σχέδια υπήρξε πρόνοια για τη διαμόρφωση χώρων πρασίνου, οι υπαίθριοι δημόσιοι χώροι που πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα ήταν ελάχιστοι. Το γεγονός οφείλεται στη λειψυδρία που μάστιζε την πόλη, αλλά και στην αδυναμία του ελληνικού κράτους που δεν διέθετε εδαφική περιουσία*, να αποζημιώσει τις απαραίτητες απαλλοτριώσεις.

Την περίοδο αυτή οι πρώτοι κήποι που πραγματοποιήθηκαν ήταν ανακτορικοί, όπως ο κήπος του Νομισματοκοπείου (πλατεία Κλαυθμώνος) και ο σημερινός Εθνικός κήπος. Δημιουργήθηκαν επίσης τρεις λαϊκοί κήποι, ο κήπος του Λαού, των Μουσών και του Θησείου , ενώ μικρότερων διαστάσεων, στον περιβάλλοντα χώρο σημαντικών κτηρίων της πόλης (Δημοτικό Νοσοκομείο, Πανεπιστήμιο) .

Σχεδιάσθηκαν είτε από τους μηχανικούς των Ανακτόρων, όπως ο Βασιλικός κήπος και ο κήπος των Μουσών, είτε από γεωπόνους - κηποτέχνες, όπως ο κήπος του Θησείου, και του Νομισματοκοπείου. Για τους υπόλοιπους κήπους πιθανά να ασχολήθηκαν οι στρατιωτικοί μηχανικοί που εκτελούσαν χρέη αρχιτέκτονα της πόλης των Αθηνών.

Η χάραξη των κήπων που σχεδιάστηκαν αναφορικά σε κάποιο κτήριο είναι γεωμετρική, με εξαίρεση του Βασιλικού που λόγω μεγέθους αλλά και της σταδιακής επέκτασής του, επιβαλλόταν μια μικτή διαμόρφωση. Ο κήπος του Λαού ακολουθεί μικτή διάταξη, ενώ αυτός του Θησείου ελεύθερη.

Οι προσωρινοί κήποι που διαμορφώθηκαν σε χώρους όπου αργότερα οικοδομήθηκαν κτήρια, όπως στο χώρο της Ακαδημίας, της Βιβλιοθήκης και στο παλαιό οθωμανικό νεκροταφείο (Γενί τζαμί), αργότερα καταργήθηκαν .

Ο Κήπος του Νομισματοκοπείου (πλατεία Κλαυθμώνος), ήταν ο πρώτος βασιλικός κήπος που δημιουργήθηκε στην Αθήνα σε συνάρτηση με τα δεύτερα προσωρινά ανάκτορα των βασιλέων που στεγάστηκαν το 1837 στην ενωμένη κατοικία των Βούρου, Μαστρονικόλα και Αφθονίδου.

Ο κήπος διαμορφώθηκε σε αυστηρή γεωμετρική διάταξη από τους γεωπόνους Smarat και Fr. Schmidt, αποσταλμένους του βασιλιά Λουδοβίκου Α΄ στη βασίλισσα Αμαλία.

Ο χώρος που είχε απαλλοτριωθεί από το Δήμο Αθηναίων, ονομάστηκε και πλατεία της 25ης Μαρτίου γιατί στον κήπο αυτό γιορτάστηκε η πρώτη επέτειος της εθνικής γιορτής το 1838. Με τη μετεγκατάσταση των ανακτόρων λειτούργησε ως συνοικιακός κήπος και αργότερα ως πλατεία. Το BA τμήμα του κήπου, είχε καταληφθεί το 1834 από το κτήριο του Νομισματοκοπείου, σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα Ed. Schaubert.

Ο Βασιλικός Κήπος δημιουργήθηκε ως συμπλήρωμα του κτηρίου των Ανακτόρων , σύμφωνα με την πρακτική που επικρατούσε στην Ευρώπη. Αρχικά σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα των Ανακτόρων ως ένα εκτεταμένο ημικύκλιο με αυστηρή γεωμετρική διάταξη που πλαισίωνε το κτήριο, με την προσθήκη δύο ορθογώνιων οπωρόκηπων εκατέρωθεν του κτηρίου. Η έκτασή του μειώθηκε κατά την εφαρμογή του σχεδίου, για την αποφυγή απαλλοτριώσεων και της καταστροφής αρχαίων οδικών χαράξεων. Με δεδομένη τη μεγάλη λειψυδρία, η τοποθεσία ήταν ιδανική, καθώς την διαπερνούσαν όλα τα υδραγωγεία της πόλης.

Απεικονίζεται για πρώτη φορά το 1837, στο Χάρτη των Αθηνών του F. Aldenhoven, ως μια μακρόστενη λωρίδα στη νότια πλευρά των Ανακτόρων, με εσωτερική χάραξη γεωμετρική, παρόμοια με αυτήν του αντίστοιχου τμήματος του αρχικού σχεδίου του Fr. Gaertner. Και οι δυο αυτές χαράξεις ακολουθούν το πρότυπο της γαλλικής σχολής.

Η διαμόρφωση και η φύτευσή του Κήπου άρχισε από τη βασίλισσα Αμαλία, σύμφωνα με το σχέδιο του Hoch υπολοχαγού του Μηχανικού Σώματος Στρατού, ο οποίος είχε αναλάβει και την επίβλεψη των Ανακτόρων. Ο Κήπος ξεφεύγει πλέον από τη γεωμετρική χάραξη και αποκτά ένα εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα με ρομαντική διάθεση και καμπυλόγραμμα μονοπάτια επηρεασμένο από την αγγλική παρκοτεχνία, πιθανά στο πρότυπο των κήπων του Μονάχου, διαμορφωμένων ήδη από το 1789.

Αν και από το 1847 υπήρξε η σκέψη για μια μεγάλη επέκταση που έφθανε μέχρι το Ολυμπιείο, ο Κήπος ολοκληρώθηκε μόλις το 1860 με σταδιακές προσαρτήσεις τεμαχίων γης, ανατολικά και δυτικά του κτηρίου των Ανακτόρων. Η χάραξη των επεκτάσεων ακολούθησε όπως και η αρχική, το αγγλικό πρότυπο. Στην τελική του μορφή ο Κήπος διαμορφώθηκε με ελεύθερη διάταξη και πυκνή και ποικίλη φύτευση, όπως ένας βοτανικός κήπος που λειτουργούσε ταυτόχρονα και ως χώρος αναψυχής.

Η φύτευση του είχε αρχικά ανατεθεί στον Βαυαρό γεωπόνο Smarat, και στον βοηθό του επίσης γεωπόνο Fr. Schmidt, μετέπειτα διευθυντή του Κήπου για 30 περίπου χρόνια. Μετά τις σημαντικές επεκτάσεις του χώρου το 1846-1847, φέρεται ότι προσκλήθηκε ο Γάλλος κηποτέχνης Francois Louis Bareaud, που ανέλαβε τη διεύθυνση και τη διαμόρφωση του Κήπου.

Ο κήπος του Λαού (Πλατεία Αγοράς)
Μετά τη γεωμετρική πρόταση χάραξης των Στ. Κλεάνθη και Ed. Schaubert και αυτής του L. Klenze, που μείωσε κατά πολύ τις διαστάσεις του χώρου, η πρώτη απεικόνιση του κήπου σχεδιάζεται το 1836 στην τοπογραφική αποτύπωση της πόλης από τον Fr. Stauffert, που την εποχή εκείνη εκτελούσε χρέη δημοτικού αρχιτέκτονα.

Η διάταξη είναι συμμετρική ως προς την οδό Αθηνάς, στον άξονα της οποίας τοποθετεί κεντρικό κυκλικό στοιχείο, με ελεύθερη διαμόρφωση των επιμέρους τμημάτων, στα οποία αφήνει ορατά τα υπάρχοντα ρέματα της περιοχής.

Ο χώρος μειώθηκε και πάλι με Βασιλικό Διάταγμα του 1851 κατά το 1/5 της έκτασής του, αλλά και το 1860 με τη θεμελίωση του Δημοτικού θεάτρου (Ε. Ziller 1874-1888). Η πλατεία πλέον, κατασκευάστηκε από το Δήμο Αθηναίων, επί δημαρχίας Γ. Σκούφου, γύρω στο 1860.

Ο Κήπος των Μουσών (πλατεία Συντάγματος) δημιουργήθηκε το 1837 κατά την τροποποίηση του σχεδίου πόλεως γύρω από την περιοχή των Ανακτόρων, από τον υπολοχαγό Hoch. Το σχέδιο διαμόρφωνε μια μεγάλη πλατεία σε επαφή με τα Ανάκτορα και στη συνέχεια ένα μεγάλο δημόσιο κήπο, που φυτεύτηκε από τον γεωπόνο Smarat χωρίς καθυστέρηση, αφού αποτελούσε μοναστηριακό κτήμα. Ο συνολικός χώρος της πλατείας Συντάγματος διαρρυθμίστηκε το 1842 ως μία συμμετρική γεωμετρική σύνθεση οργανωμένη στον άξονα των Ανακτόρων – οδού Ερμού, στο πλαίσιο της οποίας δημιουργήθηκε αργότερα ανθόκηπος κατά το γαλλικό πρότυπο κήπων, με περίκεντρη δενδροφύτευση.

Ο Κήπος του Θησείου, προήλθε από την απαλλοτρίωση εκ μέρους του Δήμου Αθηναίων, των εκτάσεων που ανήκαν στον πρόξενο της Ρωσίας Ι. Παπαρρηγόπουλο και της Αυστρίας G. Gropius. Η έκταση διαμορφώθηκε σε κήπο διατηρώντας τον κοινωνικό χαρακτήρα της, αφού από παλιά ο περιβάλλων χώρος του Θησείου υπήρξε τόπος συνάθροισης πολιτών, με τη διοργάνωση αλογοπάζαρου, λαϊκού πανηγυριού κάθε Τρίτη της Λαμπρής και της γιορτής των λουλουδιών και του Απρίλη, τα Ρουσάλια.

Η πρώτη διαμόρφωση του κήπου φέρεται να έγινε από τον Smarat το 1837-8 σε ελεύθερη χάραξη. Αργότερα με την επέκτασή του και την ταυτόχρονη εξασφάλιση της άρδευσής του, αναδιαμορφώνεται από τη δημοτική αρχή, πιθανά από τον Γάλλο μηχανικό P.E Daniel. Τον μηχανικό είχε προσλάβει το 1857 η Κυβέρνηση Βούλγαρη, για τα έργα οδοποιίας στο λεκανοπέδιο της Αττικής και ταυτόχρονα ο Δήμος Αθηναίων για την εκτέλεση του πρώτου προγράμματος οδοποιίας στην Αθήνα.

* Με την Απελευθέρωση της Αθήνας, στο Ελληνικό κράτος απέμειναν μόνο οι περιουσίες των τουρκικών ιερών ναών, αφού λόγω της αδυναμίας του Καποδίστρια να εξασφαλίσει τα απαραίτητα κεφάλαια και να ελέγξει τη νομιμότητα των αγοραπωλησιών, πωλήθηκε το σύνολο των τουρκικών ιδιοκτησιών, ιδιωτικών και δημοσίων, σε ιδιώτες, βλ. Θ. Δρίκος, Οι πωλήσεις των Οθωμανικών ιδιοκτησιών της Αττικής, Δ. Γλυφάδας 1994.

mardaniil@yahoo.gr

BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αντωνοπούλου Ζ., Δανιήλ Μ., Ο σχεδιασμός και η εξέλιξη του Εθνικού Κήπου των Αθηνών, Μνημείο & περιβάλλον, τ.11/2011, σ.117-133
• Βιριράκη – Δεμενεγή Αικ., Παλαιά Ανάκτορα Αθηνών 1836-1989, Αθήνα 1994
• Γέροντα Δ., Ιστορία του Δήμου Αθηναίων (1835-1971), Αθήναι 1972
• Γιακουμή Χ., Η Ελλάδα, Φωτογραφικό και λογοτεχνικό ταξίδι στον 19ο αιώνα, Αθήνα 1998, Β΄ έκδοση)
• Μελαμπιανάκη Ε., Οι πλατείες της Αθήνας 1834-1945. Διαδικασία διαμόρφωσης, λειτουργία, πολεοδομική σημασία, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2006
• Μπίρη Κ., Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα 1966
• Παπαγεωργίου – Βενετά Α., Εδουάρδος Σάουμπερτ 1804-1860, Αθήνα 1999,
• Παπαγεωργίου – Βενετά Α., Ο Κήπος της Αμαλίας, Αθήνα 2009
• Παρασκευόπουλου Π., Οι Δήμαρχοι των Αθηνών, Ανατύπωση Αθήνα 2001
• Τραυλού Ι., Η πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα 1993.

ΠΗΓΕΣ ΣΧΕΔΙΩΝ
• Αποσπάσματα των σχεδίων Στ. Κλεάνθη-Ed. Schaubert (1843), L. Klenze (1834), A.M.Chenavard (1843), του σχεδίου Επιτροπής (1847), της Γεωγραφικής υπηρεσίας του Γαλλικού Επιτελείου Στρατού (1854), της πόλεως των Αθηνών και περιχώρων του Εμμ. Καλλέργη (1860), Προοπτικό σχέδιο Κήπου Μουσών (1842), (πηγή: Κ. Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα 1996, Γ΄ έκδοση)
• Αποσπάσματα σχεδίου F. Altenhoven (1837), σχεδίου Fr. Stauffert (1836), ζωγραφικός πίνακας U. Halbreiter (1845), (πηγή: Α. Παπαγεωργίου-Βενετάς, Εδουάρδος Σάουμπερτ 1804-1860, Αθήνα 1999)
• Αποσπάσματα σχεδίου Fr. von Gaertner (1836), σχεδίου Hoch (1839), (πηγή: Αικ. Βιριράκη-Δεμενεγή, Παλαιά Ανάκτορα Αθηνών, 1836-1989, Αθήνα 1994)
• Απόσπασμα σχεδίου μηχανικού Φαλιέρου (1857), (πηγή: ΓΑΚ, Οθωνικό Αρχείο, Υπουργείο Εσωτερικών, φ….)
• Σκαρίφημα Δ. Ζέζου (1848), (πηγή: ΓΑΚ, Οθωνικό Αρχείο, Σχέδιον Πόλεως φ….)
• Μονόπτερος ναός (1837) στον Αγγλικό κήπο του Μονάχου, L. Sckell (1789), (πηγή: The Garden Book, Phaidon, New York 2000)
• Καρτ ποστάλ με θέμα τον Εθνικό κήπο. (πηγή: Αρχείο καρτ-ποστάλ Βιβλιοθήκης Δήμου Αθηναίων)
• Απόσπασμα σχεδίου Hoch διαμόρφωσης του προ των Ανακτόρων χώρου (1837), (πηγή: Α. Παπαγεωργίου-Βενετάς, Ο Κήπος της Αμαλίας, Αθήνα 2008)
• Επιχρωματισμένη λιθογραφία περιοχής Θησείου, Ed. Dodwell, (~1805), (πηγή: Η Αθήνα στους περιηγητές, 15ος -19ος αιώνας, Δήμος Αθηναίων, Αθήνα 2004)
• Άποψη Θησείου και Ακρόπολης (~1861), (πηγή: Χ. Γιακουμής, Η Ελλάδα, Φωτογραφικό και λογοτεχνικό ταξίδι στον 19ο αιώνα, Αθήνα 1998, Β΄ έκδοση)