Το πολιτιστικό τοπίο και ο επισκέπτης- Μια προσέγγιση

Το Πολιτιστικό Τοπίο

Πριν ξεκινήσουμε να μιλάμε για το τοπίο είναι καλό να ορίσουμε κάποιες έννοιες. Τι είναι, λοιπόν, το Πολιτιστικό Τοπίο; Αυτό είναι μια έννοια όχι καινούργια, κοντεύει τα 100 χρόνια, για την ακρίβεια παρουσιάστηκε το 1925 από τον Carl Sauer, γεωγράφο, με το εξαιρετικά σημαντικό κείμενο "The Morphology of Landscape".
“The cultural landscape is fashioned from a natural landscape by a cultural group. Culture is the agent, the natural are the medium, the cultural landscape is the result"

Κατά τη δική μου άποψη, το πολιτιστικό τοπίο είναι μια καινούργια αντιμετώπιση του χώρου και του χρόνου σ’ ένα τόπο συνολικά. Σίγουρα όμως το τοπίο είναι μια έννοια που ορίζεται με γνώμονα τον πολιτισμό του ανθρώπου και πως αυτός διαφοροποιείται από τόπο σε τόπο και σε διαφορετική χρονική στιγμή. Ένας πολύ καλός τρόπος για κατανόηση της διαφορετικής αντιμετώπισης ενός τοπίου είναι να δείξουμε συγκεκριμένα τοπία σε άτομα με διάφορες ηλικίες, από πολύ μικρά παιδιά μέχρι ηλικιωμένους και με διαφορετική εκπαίδευση, ρωτώντας τι πραγματικά βλέπουν σε αυτό. Οι απαντήσεις θα δείξουν πραγματικά ότι ο τρόπος, που βλέπουμε ένα τοπίο, έχει να κάνει με τη ματιά μας. Και η ματιά μας διαμορφώνεται από τις γνώσεις και την εμπειρία μας, την εκπαίδευσή μας.

Εδώ όμως δεν τελειώνει η προσπάθεια ορισμού του Πολιτιστικού Τοπίου. Έχουμε, λοιπόν, συνηθίσει να αντιμετωπίζουμε τα πάντα εστιάζοντας σ’ ένα συγκεκριμένο αντικείμενο υλικό ή άυλο, π.χ. η ιστορία ξεκομμένη από το πιo σημαντικό στοιχείο της τη γεωγραφία, τηn τέχνη έξω από το χώρο και τον χρόνο που δημιουργήθηκε, το αντικείμενο χωρίς τον δημιουργό του. Έτσι αντιλαμβανόμαστε τα πάντα στρεβλά, πετσοκομμένα, απάνθρωπα. Στον χώρο ψάχνουμε για το μεγαλειώδες κτήριο, έναν αρχαίο ναό, και αγνοούμε ότι όλο το τοπίο είναι ένα ανθρώπινο ανάγλυφο που μέσα από εκατοντάδες πιθανόν χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος διαμόρφωσε. Βλέπουμε λοιπόν τα κομμάτια και όχι το σύνολο.

Η έννοια του πολιτιστικού τοπίου δεν προσφέρει νέες πληροφορίες. Το μόνο που κάνει είναι να μας κάνει να δούμε ολοκληρωμένα έναν χώρο σε βάθος χρόνου. Συνθέτει με όλα τα στοιχεία, που ο άνθρωπος έχει γι’ αυτό το τοπίο, την οντότητα ενός τόπου. Χρειάζεται, λοιπόν, όλα τα στοιχεία και όχι κάποια επιλεκτικά, που κάποια επιστήμη ή οικονομική διεργασία προδιαγράφει. Χρειάζεται όλες τις επιστήμες και ειδικότητες. Είναι μια προσέγγιση πανεπιστημονική ή ολιστική. Το πιο σημαντικό στοιχείο όμως είναι ο ίδιος ο άνθρωπος που δημιούργησε και εξακολουθεί να δημιουργεί πολιτισμό. Δεν μπορεί να νοηθεί το πολιτιστικό τοπίο χωρίς τον άνθρωπο που ζει και λειτουργεί μέσα σε αυτό τον χώρο.

Ο επισκέπτης

Ο επισκέπτης μπορεί να είναι ντόπιος ή καλύτερα να έχει ζήσει στον τόπο, οπότε το τοπίο του είναι γνώριμο αλλά το βλέπει πραγματικά ή το γνώριμο έχει γίνει αόρατο; Του έχουν μάθει να βλέπει στον χώρο τι πραγματικά υπάρχει όταν έχει την τόση μεγάλη συναισθηματική φόρτιση της πατρίδας;

Ο επισκέπτης μπορεί να είναι Έλληνας που έρχεται χωρίς να γνωρίζει τον τόπο, οπότε έχει μια εικόνα στερεότυπη του τόπου. Το μάτι του ζητάει να δει τέτοιο τοπίο. Θα το δει άραγε ή θα απογοητευτεί χωρίς κανείς να του δείξει την αξία του διαφορετικού, που πραγματικά υπάρχει, από το στερεότυπο, που ξέρει;

Ο επισκέπτης μπορεί να είναι ξένος. Εκείνος πιθανόν πιο εύκολα να δει και να αποδεχθεί τον τόπο. Θα δει πράγματα που ένας Έλληνας δύσκολα θα «δει» γιατί γι’ αυτόν όλα είναι καινούργια και ξεχωρίζουν και φαίνονται διαφέροντας από τα γνώριμα. Κουβαλάει όμως στερεότυπα που έχει μάθει από τα media και τα βιβλία. Θα δει, λοιπόν, τον πραγματικό τόπο;

Φυσικά υπάρχουν και όλες οι διαβαθμίσεις ανάμεσα στις τρεις κατηγορίες, που δεν αλλάζουν όμως την όλη προσέγγιση. Μπορούν να δουν τον τόπο, όπως αυτός πραγματικά είναι, όλοι αυτοί; Πρέπει να τον δουν; Καλύτερα τι πρέπει να δουν; Τέλος, πως πρέπει να τον δουν για να έχει κάποιο αποτέλεσμα, που δεν θα είναι απαραίτητα μόνο το άμεσα βραχυπρόθεσμο οικονομικό.

Πρέπει λοιπόν να υπάρχει κάποιος τρόπος, να μπορεί ο επισκέπτης να αναγνωρίσει το τοπίο που έχει μπροστά του και να μπορεί πλέον να ενδιαφερθεί για να «καταναλώσει» την αξία του σαν κάτι σημαντικό γι’ αυτόν. Αλλιώς η απαξία σημαίνει απόρριψη, μηδενισμό της αξίας, καταστροφή και διαγραφή αυτού του πολιτισμού, ισοπέδωση.

Μια προσέγγιση
Η προσέγγιση που προτείνεται ξεκινάει από ένα πρόβλημα και με την προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος περιγράφεται μια μέθοδος για να αποκτήσει κανείς μια διαφορετική ή καλύτερα ουσιαστική γνωριμία μ’ έναν τόπο και το τοπίο του.
Πιστεύω ότι αυτή η μέθοδος είναι η προσέγγιση ενός τόπου σαν ένα Πολιτιστικό τοπίο με τα υλικά ή άυλα στοιχεία του ώστε να μπορεί ο επισκέπτης να αναγνωρίσει την αξία του τοπίου και να μπορεί να "καταναλώσει" αυτή την αξία. Πιστεύω πλέον ότι το μόνο πραγματικό κεφάλαιο ενός τόπου είναι το Πολιτιστικό του Τοπίο.

Το πρόβλημα, λοιπόν, είναι ότι ο επισκέπτης δεν μπορεί να γνωρίσει έναν τόπο όταν απλά τον επισκέπτεται. Υπάρχουν μόνον τα τυποποιημένα βιβλία και στερεότυπες προσεγγίσεις διαφήμισης, που παραμορφώνουν την εικόνα του. Ουσιαστικά η γνωριμία ενός τόπου είναι ισοπεδωμένη και οργανωμένη παράλληλα με την ξεκούραση, τη φυγή από την καθημερινότητα στην όποια απρόσωπη πόλη. Ο άνθρωπος που ζει στον τόπο, έχει γίνει επίσης απρόσωπος και έχει περάσει τελείως στο περιθώριο. Βρίσκεται εκεί σαν μια άλλη υπηρεσία στη διάθεση του αλλοτριωμένου τουρίστα. Έχει μάλιστα φτάσει σε τέτοιο βαθμό, που ο ντόπιος έχει γίνει ένα τελείως περιθωριακό απρόσωπο και αόρατο κομμάτι στο τοπίο. Η όλη αντιμετώπιση ενός τόπου έχει φτάσει και αυτή σε τέτοιο σημείο, που η γνωριμία, με τον τόπο αυτό, περιστρέφεται γύρω από την άγευστη και τυποποιημένη προσέγγιση της ξεκούρασης/φυγής. Ειδικά στη χώρα μας η επίσκεψη σ’ έναν τόπο, που έτσι και αλλιώς δεν ονομάζεται επίσκεψη αλλά διακοπές, ταυτίζεται κυρίως με τα περιβόητα 4 S (sea, sand, sun, sex) και το τοπίο είναι “background”. Θα μπορούσε ο επισκέπτης αυτές τις δραστηριότητες, να τις έχει σε οποιοδήποτε παρόμοιο μέρος χωρίς να καταλάβει ουσιαστική διαφορά.

Το τοπίο είναι η εντύπωση που δίνεται σ΄ έναν επισκέπτη από τον χώρο που επισκέπτεται. Όσο η γνώση ενός τοπίου μεγαλώνει σε όλες της τις διαστάσεις, τόσο μπορεί να γίνει ό τόπος ενός ανθρώπου. Πάνω απ’ όλα η γνώση ενός τόπου έχει σχέση και εμπεριέχει συναίσθημα και βιώματα.

Μέσα στο ζωντανό τοπίο υπάρχουν πολλά επίπεδα και επί μέρους επίπεδα που, ξετυλίγοντάς τα, η γνώση αλλά και τα βιώματα αλλάζουν, εξελίσσονται και ολοκληρώνονται. Όλα όμως είναι υποκειμενικά με πολλές αλήθειες, κάθε μια για κάθε άνθρωπο είτε κάτοικο είτε επισκέπτη. Έτσι η γνώση και η «κοινωνία» με ένα τοπίο είναι ατέλειωτη. Το τοπίο δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται σαν κάτι σταθερό, αμετάβλητο, που δεν πάλεται. Το τοπίο λειτουργεί και μεταβάλλεται συνεχώς είτε από τον άνθρωπο, τις ενέργειες και τις απόψεις του είτε από την ίδια τη φύση.

Για να γίνει όμως αυτό κατανοητό χρειάζεται διάλογος, ένας διάλογος του επισκέπτη, που ενδιαφέρεται να ακούσει και να ζήσει κάτι διαφορετικό με το φορέα του πολιτισμού του τόπου. Ο επισκέπτης μπορεί να διαλέγεται με τον ντόπιο που ζει στο τοπίο, τον πραγματικό φορέα αυτού του πολιτισμού, για να αποκτήσει γνώση, αλλά πάνω απ’ όλα να αισθανθεί τον τόπο στις διάφορες ανθρώπινες διαστάσεις του. Είναι ουσιαστικά ένας διάλογος πάνω σε συναισθήματα και γνώσεις.

Η πρόταση, λοιπόν, είναι να επιζητήσει ο επισκέπτης διάλογο με τους φορείς του τοπικού πολιτισμού, για να μπορέσει το τοπίο να αναδείξει την διαφορετικότητά του πέραν από μία ωραία καρτ ποστάλ. Όλο αυτό μπορεί να διοχετεύσει την ανάγκη για φυγή και ξεκούραση μέσα από τη δημιουργία οικειότητας με έναν άλλο διαφορετικό αλλά πραγματικό κόσμο. Η χαλάρωση μέσα από την επικοινωνία μ’ έναν άλλο κόσμο, μπορεί να απομακρύνει, τον επισκέπτη, από την καθημερινότητα και να του προτείνει κάτι, που δεν το γνωρίζει, κάτι τελείως καινούργιο. Το απρόσμενο, το διαφορετικό αλλά και η ανθρώπινη επαφή μπορούν να φορτίσουν τον επισκέπτη πολύ περισσότερο από το τυποποιημένο τουριστικό προϊόν. Παρουσιάζεται λοιπόν μια προσέγγιση που κατατίθεται σαν μια εναλλακτική πρόταση για ανάπτυξη «τουρισμού», προσπαθώντας να μεταλλάξει την κακή έννοια που έχει πάρει η λέξη. Πως δηλαδή να γνωρίσει κανείς έναν τόπο, να μπει στο τοπίο, να το εξερευνήσει, να το ζήσει.

Τρία παραδείγματα
Οι φωτογραφίες 1 και 2 αφορούν τον οριζόντιο ανεμόμυλο ή ταβλόμυλο της Άνδρου. Λαϊκή εφεύρεση στα τέλη του 19ου αιώνα. Περνά απαρατήρητος στον επισκέπτη που δεν φαντάζεται τίποτα σχετικά με τη λαϊκή τεχνολογία και την εξέλιξή της.

Οι φωτογραφίες 3 και 4 αφορούν την αγγειοπλαστική της Κέας. Το εργαστήριο που βρίσκεται σ’ ένα μεγαλειώδες τοπίο στην κορυφή του βουνού με το μεγαλύτερο συγκρότημα ανεμόμυλων στις Κυκλάδες. Ο επισκέπτης χωρίς τις πληροφορίες των ντόπιων δεν θα το δει και δεν θα μάθει τίποτα για την παρουσία, και στην Κέα, των Σιφνιών αγγειοπλαστών αλλά και τις ιδιαιτερότητες του εργαστηρίου και τη θέση του στο δίκτυο μονοπατιών του νησιού. Ακόμα και τα σημεία εξόρυξης πάνω στα δίκτυα με αρκετά δραματικά γεγονότα.

Οι φωτογραφίες 5 και 6 αφορούν την Κόκα της Τζιάς, στον κόλπο του Αγίου Νικολάου και ειδικά στη περιοχή δίπλα στον πολύ σημαντικό χώρο της Αγίας Ειρήνης, που ήταν πολύ σημαντικό κέντρο ανθράκευσης των ατμοπλοίων από το 1897 έως το 1940. Κατασκευάστηκε σαν μυστική βάση του βρετανικού πολεμικού στόλου στη στιγμή του μεγαλύτερου ανταγωνισμού με τη Γαλλία και Ρωσία με σκοπό να προστατεύσει την Κωνσταντινούπολη από ρωσική επίθεση. Σήμερα υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που δούλεψαν εκεί με πολλές ιστορίες και πληροφορίες.

gspeis11@otenet.gr