Ο πληθυσμός της Μεσογείου ζει, ως επί το πλείστον, σε αστικές περιοχές, ενώ στα ιστορικά κέντρα των πόλεών μας βρίσκονται πολλά από τα ωραιότερα δείγματα της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.
Παρά τη σπουδαιότητά τους, πολλοί παραδοσιακοί πυρήνες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν υποβάθμιση του κτιστού περιβάλλοντος τους καθώς και κοινωνική και οικονομική εγκατάλειψη λόγω των λιγοστών διαθέσιμων πόρων, της εξάπλωσης των πόλεων ή και των πολιτικών κρίσεων. Σε άλλες περιπτώσεις η ραγδαία μετάβαση από τις βιομηχανικές διαδικασίες στην οικονομία που βασίζεται στις υπηρεσίες και τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις άλλαξε τη μορφή του περιβάλλοντος πολλών αστικών περιοχών.
Όποιες και αν είναι οι αιτίες, στα χαρακτηριστικά των υποβαθμισμένων περιοχών συγκαταλέγονται η χαμηλή ποιότητα στέγασης, ελλείψεις στις δημόσιες υπηρεσίες, φυσική υποβάθμιση, μείωση ή σταδιακή γήρανση του πληθυσμού, συγκέντρωση εθνικών μειονοτήτων, απώλεια οικονομικών δραστηριοτήτων, προβλήματα περιθωριοποίησης και ανεργίας.
Η ανάγκη αντιμετώπισης των σύνθετων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι μεγάλες πόλεις οδήγησε πολλές ευρωπαϊκές και μεσογειακές χώρες στο να δοκιμάσουν διάφορες παρεμβάσεις τις τελευταίες δεκαετίες.
Οι πρώτες προσπάθειες, τη δεκαετία του 1980, έτειναν να αντιμετωπίζουν τα προβλήματα των ιστορικών κέντρων εστιάζοντας είτε στη φυσική είτε στην οικονομική πλευρά τους. Η προσέγγιση αυτή αμφισβητήθηκε ως προς το ότι απέτυχε να αναστρέψει τη διαδικασία παρακμής, καθώς περιοριζόταν σε μεμονωμένες δράσεις χωρίς συνολική στρατηγική άποψη. Επιπλέον, δεν λαμβάνονταν υπόψη σε ικανοποιητικό βαθμό οι προτεραιότητες των τοπικών κοινοτήτων.
Τη δεκαετία του 1990 αναγνωρίστηκαν οι αμοιβαίες εξαρτήσεις μεταξύ των φυσικών, οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων της υποβάθμισης.
Στοχεύοντας στην Αλλαγή
Τρεις είναι οι νέοι παράγοντες που έχουν αλλάξει τον τρόπο που σκεπτόμαστε για τις πόλεις:
• Η τεχνολογία της πληροφορικής και τα δίκτυα που συνδέουν τους ανθρώπους από το τοπικό έως το παγκόσμιο επίπεδο.
• Η συνειδητοποίηση των συνεπειών που μπορεί να έχει η κατανάλωση φυσικών πόρων στον πλανήτη και της σημασίας της βιώσιμης ανάπτυξης.
• Τα μεταβαλλόμενα μοντέλα διαβίωσης, τα οποία στοχεύουν στην ανάπτυξη νέων επιλογών τρόπου ζωής.
Αυτοί οι νέοι, ισχυροί, μοχλοί αλλαγής μεταμορφώνουν τις πόλεις μας και όλα εξαρτώνται πλέον από την ικανότητά μας να τους κατευθύνουμε, καθώς αυτοί θα επηρεάσουν το μέλλον των αστικών περιοχών.
Για την επιτυχημένη αναζωογόνηση των ιστορικών κέντρων τίθενται οι εξής αρχές:
Συνολική προσέγγιση
Γίνεται πλέον παραδεκτό ότι ένα ιστορικό κέντρο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της πόλης ως συνόλου. Αυτό συνεπάγεται ότι μια συνολική προσέγγιση με στόχο την αναζωογόνηση του ιστορικού κέντρου θα πρέπει να εντάσσεται στο πλαίσιο ενός στρατηγικού οράματος για το σύνολο της ευρύτερης αστικής περιοχής και της περιφέρειάς της.
Ολοκληρωμένη δράση
Είναι αναγκαία η αντιμετώπιση των αλληλοεξαρτώμενων παραμέτρων της υποβάθμισης με τρόπο σφαιρικό, μέσω της υιοθέτησης μιας συνολικής προσέγγισης αναζωογόνησης, που δεν θα αφορά μόνο στις φυσικές και οικονομικές πλευρές του προβλήματος αλλά και σε κοινωνικά ζητήματα όπως η ασφάλεια, η απασχόληση, οι κοινωνικές υπηρεσίες, η υγεία, η κατάρτιση κ.λπ.
Προώθηση του «συμπαγούς» αστικού μοντέλου
Το πλέον βιώσιμο αστικό μοντέλο είναι η «συμπαγής» πόλη των μικτών χρήσεων, η οποία ευνοεί το περπάτημα, την ποδηλασία και τις δημόσιες μεταφορές. Αυτό το αστικό μοντέλο δίνει έμφαση στην αξία της εγγύτητας στον χώρο εργασίας, στα καταστήματα, στις βασικές κοινωνικές, εκπαιδευτικές και ψυχαγωγικές υπηρεσίες. Δίνει επίσης προτεραιότητα στην εξασφάλιση δημόσιων χώρων, όπου οι άνθρωποι μπορούν να συναντώνται, να μαθαίνουν ο ένας από τον άλλο και να συνυπάρχουν στο πλαίσιο της πολυμορφίας του αστικού βίου.
Δημιουργία οικονομικής ισχύος
Οι πόλεις χρειάζεται να αναπτύξουν σαφείς οικονομικές ταυτότητες, οι οποίες θα προωθούν εξειδικευμένες επιχειρηματικές δραστηριότητες, προκειμένου να καταστούν πιο ανταγωνιστικές στην παγκόσμια αγορά.
Καινοτόμοι μηχανισμοί της διαδικασίας αναζωογόνησης
Είναι απαραίτητο να καθοριστούν τα κατάλληλα νομικά εργαλεία, καινοτόμοι μηχανισμοί εφαρμογής, καθώς και τα κατάλληλα θεσμικά πλαίσια, όπου συγκαταλέγονται οι διάφορες μορφές συνεργασίας.
Η θέσπιση συνεργασίας μεταξύ του δημόσιου, του ιδιωτικού, του εθελοντικού και του κοινοτικού τομέα επιφέρει αποτελεσματική αναζωογόνηση, καθώς διασφαλίζει την αντιμετώπιση των προβλημάτων με ολοκληρωμένο τρόπο, τη συνεργασία μεταξύ όλων των ενδιαφερομένων και τη συνύπαρξη διαφορετικών δεξιοτήτων, μεγιστοποιώντας την αποτελεσματικότητα.
Επένδυση στην αστική διαχείριση - Ανάκτηση της εμπιστοσύνης και της δημόσιας υποστήριξης στην τοπική διακυβέρνηση
Οι τοπικές αρχές πρέπει να έχουν τη δύναμη να παίξουν ζωτικό ρόλο στη διαδικασία της αναζωογόνησης. Είναι οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι των τοπικών κοινοτήτων, έχουν γνώση των ιδιαίτερων συνθηκών των περιοχών τους και έχουν έτσι την ευκαιρία να δράσουν ως καταλύτες και να ενώσουν άλλους φορείς, όπως επιτροπές γειτονιάς, κοινοτικές ομάδες και τον ιδιωτικό τομέα.
Δημόσια συμμετοχή
Η ανάμιξη της τοπικής κοινότητας σε πρωτοβουλίες αναγέννησης, είτε άμεσα, στο πλαίσιο συνεργιών, είτε, γενικότερα, στα διάφορα στάδια της υλοποίησης των προγραμμάτων, προωθεί την τοπική δημοκρατία και επιφέρει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα μετά τη λήξη των στοχευμένων προγραμμάτων αναγέννησης.
Η περίπτωση της Λευκωσίας
Αν και υπάρχουν κοινά αποδεκτές βέλτιστες πρακτικές για κάθε συγκεκριμένη περίπτωση όσον αφορά την αντιμετώπιση θεμάτων αναζωογόνησης, είναι ανάγκη, πριν από την εφαρμογή κάθε μεμονωμένης δράσης, να επισημανθούν οι τοπικοί παράγοντες πρόκλησης υποβάθμισης, να κατανοηθούν οι τοπικές ανάγκες και να καθοριστούν οι ευρύτερες επιλογές.
Η διαμόρφωση μιας νέας προσέγγισης για την επιτυχία της διαδικασίας αναζωογόνησης ενός ιστορικού κέντρου συνιστά δοκιμασία για τους επαγγελματίες, ακόμη και κάτω από κανονικές συνθήκες. Μια τέτοια προσπάθεια αναζωογόνησης σε μια πόλη όπως η Λευκωσία, η οποία εξακολουθεί να υφίσταται φυσικό διαχωρισμό, συνιστά ακόμη μεγαλύτερη πρόκληση.
Η πρόκληση αυτή προϋποθέτει τη διαπραγμάτευση μεταξύ ανταγωνιστικών μερών προκειμένου να επιτευχθεί τεχνική συνεργασία, να ανακατασκευαστούν οι υποδομές, να αναζωογονηθούν εγκαταλειμμένες περιοχές, να κατευθυνθούν τοπικοί και εξωγενείς πόροι στις πραγματικές ανάγκες όλων των πολιτών, να οικοδομηθούν κοινά αποδεκτοί θεσμοί κ.λπ.
ΛΕΥΚΩΣΙΑ: Σχεδιασμός για μία μοιρασμένη πόλη
Το 1978 οι εκπρόσωποι των δύο κοινοτήτων, συμφώνησαν να ετοιμάσουν ένα κοινό ευέλικτο ρυθμιστικό σχέδιο για την πόλη, ικανό να καταπιαστεί με τα υπάρχοντα πολεοδομικά προβλήματα και ταυτόχρονα να είναι προσαρμόσιμο σε περίπτωση που οι πολιτικές συνθήκες θα επέτρεπαν την ανάπτυξη της πόλης σαν μία οντότητα.
Η ανάπλαση του κέντρου της πόλης, οι μελλοντικές τοπικές και περιφερειακές δυνατότητες του, και ο πιθανός ρόλος που αυτή η περιοχή μπορεί να αναλάβει σε περίπτωση επανένωσης, τέθηκαν στα πλαίσια της μητροπολιτικής περιοχής.
Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στην περιτειχισμένη πόλη, η οποία αποτελεί μία κοινή κληρονομιά για όλες τις κοινότητες της Λευκωσίας και συνεπώς θεωρήθηκε από την ομάδα ως το πλέον πολύτιμο μέρος της πόλης.
Η αστικοποίηση αρχικά και η διχοτόμηση μεταγενέστερα είχαν σαν αποτέλεσμα τη συνεχή βαθμιαία υποβάθμιση της οχυρωμένης πόλης, που δημιούργησε μία μείωση του πληθυσμού, μεγαλύτερη συγκέντρωση κοινωνικών προβλημάτων, απώλεια εμπορικών δραστηριοτήτων και θέσεων εργασίας, ακατάλληλες χρήσεις και συνεχή ροή μεταναστών που ήλθαν λόγω των χαμηλών ενοικίων, μεγαλύτερο αριθμό ακατοίκητων ιδιοκτησιών, απουσία ιδιωτικών επενδύσεων και επιδείνωση της ποιότητας του περιβάλλοντος.
Αυτές οι τάσεις αποκάλυψαν την ισχυρή σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές διαστάσεις και οδήγησαν στην παραδοχή ότι η πολιτική διατήρησης και αποκατάστασης του ιστορικού κέντρου πρέπει να ιδωθεί σαν μία πολυδιάστατη διαδικασία που θα ενσωματώνει τους ακόλουθους στόχους:
1. Κοινωνικούς στόχους, που σχετίζονται με την αποκατάσταση παλαιών αστικών συνοικιών, ανάπτυξη της κοινότητας και αύξηση του πληθυσμού.
2. Οικονομικούς στόχους, που στοχεύουν στην αναζωογόνηση του εμπορικού πυρήνα και στην αύξηση των ευκαιριών απασχόλησης.
3. Αρχιτεκτονικούς στόχους, όσον αφορά την αποκατάσταση και επανάχρηση μεμονωμένων μνημείων και κτιριακών συγκροτημάτων, με σημαντική αρχιτεκτονική και περιβαλλοντική αξία. Αυτός ο στόχος θα έχει πολλαπλά οφέλη καθώς διασώζει την πολιτιστική κληρονομιά της πόλης ενώ αυξάνει την πιθανότητα το ιστορικό κέντρο να προσελκύσει σύγχρονες λειτουργίες.
4. Πολεοδομικούς στόχους για την ισορροπημένη κατανομή των μεικτών χρήσεων και την πυκνότητα της ανάπτυξης, ώστε να εναρμονίζονται με την κλίμακα και τον χαρακτήρα του ιστορικού κέντρου. Βελτίωση της κυκλοφορίας που βασίζεται σε σχέδια πεζοδρόμησης και στο σύστημα μονόδρομων δακτυλίων ώστε να αποφευχθεί η διαμπερής κυκλοφορία.
Οι στόχοι αυτοί για το ιστορικό κέντρο εφαρμόζονται μέσα από ένα συνδυασμό δράσεων: Διαμέσου των προνοιών του Τοπικού Σχεδίου, διαμέσου οικονομικών κινήτρων που θα δοθούν σε ιδιώτες ιδιοκτήτες από την Κυβέρνηση και διαμέσου προγραμμάτων δημόσιων επενδύσεων. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαπέντε ετών μία σειρά διακοινοτικών σχεδίων εφαρμόστηκαν σε επιλεγμένες περιοχές και στις δύο πλευρές του ιστορικού κέντρου. Το USAID και η Ευρωπαϊκή Ένωση εξασφάλισαν τα κεφάλαια για τα εν λόγω έργα διαμέσου του Προγράμματος Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών UNDP.
Στα περισσότερα από τα έργα αυτά δίδεται έμφαση στην κατοικία καθώς θεωρείται ότι η αποκατάσταση μπορεί να επιτευχθεί σαν μία μακροχρόνια διαδικασία μόνο εφόσον παραπέμπει στην κοινωνική αναζωογόνηση, η οποία συνεπάγεται την αναζωογόνηση της δομής του πληθυσμού.
Βέβαια η στέγαση από μόνη της δεν δημιουργεί μία γειτονιά.
Οι γειτονιές στοχεύουν στο να περιλάβουν ένα μείγμα δραστηριοτήτων, οι οποίες να επενεργούν στην ενδυνάμωση της κοινωνικής ενσωμάτωσης και στην αστική ζωή. Αυτό σημαίνει τη συγκέντρωση σειράς δημόσιων ευκολιών και εμπορικών χρήσεων στη γειτονιά και την αύξηση σε μεγάλο βαθμό της επανάχρησης των υπαρχόντων παραδοσιακών κτιρίων.
Τα πρώτα δίδυμα επενδυτικά σχέδια που τέθηκαν σε εφαρμογή στη Λευκωσία ήταν τα οικιστικά προγράμματα στις περιοχές της Xρυσαλινιώτισσας και του Αράμπ Αχμέτ, ένα σε κάθε πλευρά της νεκρής ζώνης.
Ο γενικός στόχος αυτών των δύο σχεδίων ήταν η αύξηση των διαθέσιμων μονάδων στέγασης και η παροχή κοινοτικών υπηρεσιών για να προελκύσουν νέους κατοίκους.
Και οι δύο περιοχές χαρακτηρίζονταν από την εξαιρετική αρχιτεκτονική αξία και την παραμελημένη κατάσταση των κτιρίων τους, το χαμηλό ποσοστό των ιδιόκτητων ενοίκων, τη χαμηλή εισοδηματική κατάσταση των ιδιοκτητών και των ενοικιαστών, την έλλειψη κοινοτικών ευκολιών, την έλλειψη οικονομικά δραστήριων κατοίκων και ένα υψηλό ποσοστό ηλικιωμένων κατοίκων.
Όλα τα δεδομένα έδειχναν ότι δεν υπήρχε πιθανότητα η ιδιωτική πρωτοβουλία να οδηγήσει στη διατήρηση και αναζωογόνηση αυτής της περιοχής.
Σαν αποτέλεσμα των παραπάνω, στη Xρυσαλινιώτισσα αποκτήθηκαν από το δημόσιο τομέα με απαλλοτρίωση όλα τα ερειπωμένα εγκαταλειμμένα κτίρια και κενά οικόπεδα. Μετά την αποκατάσταση 27 ακατοίκητων παραδοσιακών κτιρίων και την κατασκευή 15 καινούργιων σπιτιών σε άκτιστα οικόπεδα, οι νέες μονάδες διατέθηκαν με μακροπρόθεσμη μίσθωση σε νεαρά ζευγάρια με παιδιά που ήταν πρόθυμα να ζήσουν εκεί μόνιμα. Προτεραιότητα δόθηκε στις οικογένειες των προηγούμενων ιδιοκτητών και σε ανθρώπους που είχαν σχέση με τη γειτονιά. Η παροχή κοινοτικών υπηρεσιών όπως ένα νηπιαγωγείο, εργαστήρια χειροτεχνών, ξενώνας φοιτητών και η τοπιοτέχνηση των δημόσιων ανοιχτών χώρων αναβάθμισε περαιτέρω το κτιστό περιβάλλον της περιοχής.
Η επιτυχία του σχεδίου κινητοποίησε σταδιακά το ιδιωτικό ενδιαφέρον και τις επενδύσεις για την αποκατάσταση πολλών κτιρίων της περιοχής τα οποία κατοικούνταν από τους ιδιοκτήτες τους.
Το σχέδιο πεζοδρόμησης του εμπορικού άξονα του ιστορικού κέντρου πέτυχε την αναμόρφωση και την περιβαλλοντική βελτίωση της εμπορικής περιοχής και της επέτρεψε σταδιακά να ανταγωνίζεται τα νέα εμπορικά κέντρα της πόλης εκτός των τειχών.
Προτεραιότητα δόθηκε επίσης σε επενδυτικά σχέδια που εστίαζαν στη συντήρηση και επανάχρηση ιστορικών μνημείων και άλλα στην ομαδική αποκατάσταση ερειπωμένων προσόψεων κτιρίων, βελτίωση της υποδομής, πλακόστρωση των δημόσιων ανοικτών χώρων.
Αυτές οι παρεμβάσεις στοχεύουν να αποκατασταθεί ο αστικός ιστός, να εμπλουτιστεί το ιστορικό περιβάλλον, να προσελκύσουν οι παραδοσιακές περιοχές νέους κάτοικους, οικονομική δραστηριότητα και να κινητοποιηθεί η ιδιωτική πρωτοβουλία.
Αυτά τα προγράμματα προσφέρουν όχι μόνο στην προστασία της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς αλλά βοηθούν και στη διατήρηση του ρόλου που μπορεί να έχει το ιστορικό κέντρο στη μελλοντική λειτουργική ενοποίηση της πόλης.
agni.petridou@nicosiamunicipality.org.cy
