Εισαγωγικά
Το θέμα αφορά τη δημιουργία αρχαιολογικού πάρκου στην περιοχή των Αστικών Πυλών του αρχαίου Πειραιά (Αστικός Πυλών, Διαμέσου Πύλη). Η μελέτη ανατέθηκε μετά από διάκριση με 1ο βραβείο σε πανελλήνιο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό από το ΥΠΕΧΩΔΕ και το έργο βρίσκεται σε εξέλιξη (βλ. φωτογραφίες 1, 2). Έχει κατασκευαστεί το μεγαλύτερο μέρος της φάσης Α1 (περιοχή Διαμέσου Πύλης, είσοδος στον αρχαιολογικό χώρο, Μουσείο οχυρωματικής τέχνης), ενώ οι φάσεις Α2 (περιοχή Αστικού Πυλώνα) και Β (υπερύψωση της οδού 34ου Συντάγματος σε γέφυρα και ολοκλήρωση του αρχαιολογικού πάρκου) έχουν μελετηθεί σε φάση εφαρμογής και εκκρεμεί η δημοπράτησή τους.
Συνοπτική παρουσίαση της πρότασης
Α. Ο αρχαιολογικός χώρος
1. Στόχοι της Μελέτης
Η διαμόρφωση αρχαιολογικού πάρκου στην περιοχή των Αστικών Πυλών του αρχαίου Πειραιά έχει στόχο να διασώσει το μνημείο, να αναδείξει την διδακτική και αισθητική αξία του και να λειτουργήσει ως πόλος ανάπλασης της ευρύτερης περιοχής.
Στόχος της μελέτης είναι ο συνολικός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός της ζωντανής σχέσης του μνημείου με τη μορφή και τη λειτουργία της σημερινής πόλης. Με αυτή την έννοια, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός για την προστασία και συντήρηση του μνημείου δεν διαφοροποιείται από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό για την ανάδειξή του.
Η πρόταση επιχειρεί να διαβαθμίσει το περιβάλλον του αρχαιολογικού χώρου των Πυλών όσον αφορά τόσο το χώρο όσο και τις χρήσεις σε διάφορες κλίμακες αναφοράς για να τονιστεί η οργανική συνέχεια της τείχισης του αρχαίου Πειραιά παράλληλα, σε σύμπτωση ή σε αντίθεση με τη σημερινή πόλη.
Οσο αφορά τον καθαυτό αρχαιολογικό χώρο, η πρόταση δεν στοχεύει σε ένα εξωραϊσμένο τόπο αλλά μάλλον σε ένα τόπο με νοηματική και οντολογική υπόσταση, ένα τόπο που αναφέρεται στην πόλη συνολικά. Για το λόγο αυτό δεν υιοθετεί κάποια αισθητική-στυλιστική προσέγγιση αλλά μάλλον μια οντολογική στάση για την υπόσταση και τη φυσιογνωμία του αρχαιολογικού χώρου, όπου η αισθητική της διαμόρφωσής του έπεται και δεν προτάσσεται ως αυτοσκοπός.
2. Η μετάβαση από τη σημερινή στην αρχαία πόλη
Η πρόταση προσεγγίζει τον αρχαιολογικό χώρο ως τόπο σημειακής «ανάδυσης» της αρχαίας πόλης, που εκτείνεται παράλληλα με τη σημερινή πόλη και κάτω από αυτή. Ετσι θεωρούμενος ο αρχαιολογικός χώρος, δεν αποτελεί απλά ένα διαφορετικό κομμάτι της σημερινής πόλης αλλά ένα «παράθυρο» της σημερινής πόλης στον αρχαίο Πειραιά. Η διαμόρφωση της σημερινής οδού Πύλης σε μια ευρεία ζώνη πεζών δημιουργεί δυνατότητες δημιουργίας ενός «μπαλκονιού της σημερινής πόλης» πάνω από την αρχαία πόλη, η οποία συνεχίζει από κάτω.
Η στάθμη εισόδου στον αρχαιολογικό χώρο προτείνεται να διαμορφωθεί σε βάθος 3,76 μέτρα κάτω από τη σημερινή στάθμη της οδού Πύλης, ώστε να τονιστεί η διαφορά των «στρωμάτων» της σημερινής και της αρχαίας πόλης και να δοθεί η δυνατότητα μιας όσο το δυνατόν πιο δραματικής προσέγγισης στα τείχη από μια ταπεινή στάθμη και να τονιστεί το μέτωπο των τειχών, παρόλο που σήμερα διατηρούνται μόνο το θεμέλια και 2-3 σειρές δόμων από το αρχικό ύψος των 18,5 μέτρων του μνημείου.
3. Η κεντρική ιδέα για τη μορφή των ορίων του αρχαιολογικού χώρου
Η οχύρωση του Πειραιά προς βορρά, μέρος της οποίας αποτελεί η περιοχή των Αστικών Πυλών, αποτελούσε τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ της πόλης και ενός εκτεταμένου αλιπέδου που διατηρήθηκε μέχρι τα νεώτερα χρόνια.
Κεντρική ιδέα της πρότασης είναι η διαφοροποίηση του τρόπου σχεδιασμού της εντός των αρχαίων τειχών περιοχής του αρχαιολογικού χώρου, που ανήκε στην πόλη, από τον τρόπο σχεδιασμού της εκτός των τειχών περιοχής, που ανήκε στο αλίπεδο, ώστε να αναδειχτούν τόσο ο ρόλος των τειχών ως διαχωριστικής γραμμής μεταξύ πόλης και υπαίθρου όσο και η γραμμική συνέχεια των τειχών πέρα από τα όρια του αρχαιολογικού χώρου.
Ετσι, τα όρια του αρχαιολογικού χώρου δεν αποτελούν ένα καθορισμένο κλειστό πλαίσιο αλλά μάλλον μιά ανοιχτή συναρμογή δύο σχηματοποιημένων χωρικών τμημάτων αντιπροσωπευτικών των αντίστοιχων περιοχών αναφοράς τους που αφήνουν τη γραμμή τείχισης να διαπεράσει το αρχαιολοικό πάρκο.
4. Για τη διαμόρφωση - εσωτερική οργάνωση του αρχαιολογικού χώρου
Πηγή έμπνευσης για τη διαμόρφωση - εσωτερική οργάνωση του αρχαιολογικού χώρου αποτέλεσε το ύφος και το «ήθος» που έχουν συνήθως οι αρχαιολογικοί χώροι κατά τη διάρκεια της ανασκαφής. Για το λόγο αυτό προτείνονται ελαφρές και αναστρέψιμες κατασκευές με σημειακές θεμελιώσεις και ξύλινο υπόστρωμα για περπάτημα.
Η πορεία των επισκεπτών μέσα στον αρχαιολογικό χώρο μορφώνεται έτσι ώστε το τμήμα της πορείας «εντός των τειχών» να διαφοροποιείται από το τμήμα της πορείας «εκτός των τειχών».
Συγκεκριμένα, από την εσωτερική πλευρά η προσέγγιση στα τείχη γίνεται από κάτω προς τα πάνω και ακολουθώντας το ανάγλυφο του εδάφους ενώ από την εξωτερική πλευρά των τειχών η προσέγγιση γίνεται σε απόσταση από το έδαφος και σε ευθεία γραμμή παράλληλα προς αυτά.
Β. Κτιριακές κατασκευές «υποστήριξης» του αρχαιολογικού χώρου
1. Για τη λειτουργική υποστήριξη του αρχαιολογικού χώρου, προτείνεται κάτω ακριβώς από τη σημερινή οδό Πύλης και στη στάθμη του αρχαιολογικού χώρου η δημιουργία μιας ζώνης κτιριακών εγκαταστάσεων για να παραλάβει όλες τις αναγκαίες λειτουργίες που αφορούν ένα επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα να απαλλαγεί ο αρχαιολογικός χώρος από κάθε είδους κατασκευές και λειτουργίες που διασπούν την αντιληπτική του ενότητα.
2. Για τη νοηματική υποστήριξη του αρχαιολογικού χώρου, όσον αφορά τις διαστάσεις του ως «μηχανής του χρόνου», ως έργου τέχνης-τεχνικής και ως εκπαιδευτικού αντικείμενου, προτείνεται η δημιουργία ενός Κέντρου Αναπαραστάσεων των Αρχαίων Τειχών του Πειραιά, που χωροθετείται στην περιοχή εισόδου του αρχαιολογικού χώρου και αρθρώνεται καθ΄ύψος σε δύο διακριτές ενότητες.
Γ. Κτιριακές κατασκευές και διαμορφώσεις υπαίθριων χώρων που πλαισιώνουν τον αρχαιολογικό χώρο
1. Ο σχεδιασμός των κτιρίων και του οδοστρώματος του πεζοδρόμου Πύλης στοχεύει να τονίσει τον χαρακτήρα της ως τελικής όψης της σημερινής πόλης πριν από τον αρχαιολογικό χώρο.
Η βόρεια πτέρυγα του Ζαννείου Ιδρύματος καθαιρείται, ώστε να αποκαλυφθεί πλήρως ο Αστικός Πυλώνας ενώ παράλληλα το μέτωπο του Ζαννείου που απομένει επανασχεδιάζεται ως όριο του αρχαιολογικού χώρου και τελείωμα του οικοδομικού τετραγώνου. Οι λειτουργίες στον πεζόδρομο Πύλης, εκτός του Κέντρου Αναπαραστάσεων Αρχαίων Τειχών, εμπλουτίζονται με τη δημιουργία εκθεσιακού χώρου και αναψυκτήριου-παρατηρητήριου.
2. Η οδός Ευριπίδου προτείνεται να πεζοδρομηθεί και να διατηρήσει το χαρακτήρα της γειτονιάς που έχει σήμερα. Για τη διαμόρφωσή της διατηρείται τόσο η κανονικότητα του καννάβου του πεζοδρόμου Πύλης όσο και ο ρυθμός των παρακείμενων κτιρίων κατοικιών.
3. Η διαμόρφωση του πεζοδρόμου Διστόμου στοχεύει να οριοθετήσει τον αρχαιολογικό χώρο χωρίς να χαθεί η συνέχεια του αναγλύφου μεταξύ πρανών και καταστρώματος του πεζοδρόμου.
4. Στην Ομηρίδου Σκυλίτση προτείνεται η δημιουργία και ενός επιπλέον πρανούς εκτός του αντιστοίχου με τη Διστόμου, ώστε να προστατεύσει τον αρχαιολογικό χώρο από τον δρόμο. Ανάμεσα στα δύο πρανή προτείνεται η δημιουργία ενός μικρού μονοπατιού πεζών που αποτελεί συνέχεια του πεζοδρόμου Διστόμου μέχρι τον Αστικό Πυλώνα εξασφαλίζοντας έτσι τη συνέχεια της διαδρομής γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο.
vgan@central.ntua.gr
