Στο κέντρο της πόλης των Αθηνών, σε μια έκταση 130 στρεμμάτων, μεταξύ του Εθνικού Κήπου και του Ναού του Ολυμπίου Διός, εκτείνεται ο Κήπος του Ζαππείου. Πλαισιώνει το νεοκλασικού ρυθμού κτήριο των Ολυμπίων, το οποίο μετονομάστηκε σε Ζάππειο Μέγαρο προς τιμήν των εξαδέλφων Ζάππα, εθνικών ευεργετών και χορηγών της ανέγερσής του. Ο Κήπος διακρίνεται για το αρχιτεκτονικό του σχέδιο, το οποίο είχε αρχικά μελετήσει ο Θεόφιλος Χάνσεν, ενώ έλαβε την τελική του μορφή από τον Γάλλο αρχιτέκτονα Ντεζιρέ Ματόν. Οι εξαίρετες κηποτεχνικές διαμορφώσεις, τα περίτεχνα καθιστικά, οι περίφημοι μεταλλικοί φανοστάτες και τα έργα τέχνης που λευκοφαίνονται μέσα στις φυλλωσιές του, συντελούν στη διαμόρφωση ενός ιδανικού χώρου αναψυχής για τους σύγχρονους Αθηναίους, φορτισμένου από ρομαντικές μνήμες.
Παρελθόν – Τα γλυπτά
Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Κήπος απέκτησε μνημειακών διαστάσεων γλυπτά, αναφορές στη νεότερη ιστορία του ελεύθερου πλέον έθνους. Με αφορμή τη διοργάνωση των Δ΄ Ολυμπίων, έγιναν τα εγκαίνια του κτηρίου. Δεξιά και αριστερά της μεγάλης μαρμάρινης κλίμακας, που οδηγεί στον Κήπο, βρίσκονταν ήδη οι δύο ανδριάντες των ευεργετών, του Κωνσταντίνου και του Ευαγγελή Ζάππα, έργα των Γ. Βρούτου και Ι. Κόσσου αντίστοιχα. Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου μεταφέρθηκαν στη σημερινή τους θέση, συμμετρικά της πρόσοψης του Ζαππείου, σύμφωνα με τις αρχές του κλασικισμού. Το 1890 έγιναν τα επίσημα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του επίσης εθνικού ευεργέτη Ι. Βαρβάκη, η κατασκευή του οποίου είχε ανατεθεί στον μεγάλο κλασικιστή γλύπτη Λεωνίδα Δρόση. Τις συμβολικές γυναικείες μορφές στο βάθρο, αναφορά στη ζωή και το έργο της τιμώμενης προσωπικότητας, ολοκλήρωσε ο μαθητής του Δρόση Γ. Ξενάκης. Εμπνευσμένο από τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και το μνημείο του Βύρωνα, των H. M. A. Chapu και Al. Falguiere, σύμφωνα με το οποίο η Ελλάδα –καθιστή ημίγυμνη γυναίκα–, γεμάτη ευγνωμοσύνη, στεφανώνει τον Άγγλο ποιητή Λόρδο Βύρωνα.
Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, με πρωτοβουλία του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», τοποθετήθηκαν στον Κήπο του Ζαππείου οι προτομές των ποιητών Αχ. Παράσχου και Γ. Σουρή, έργα του Γ. Δημητριάδη του Αθηναίου, καθώς και του ποιητή Ι. Πολέμη, έργο του Τήνιου γλύπτη Λουκά Δούκα. Με δαπάνες του Κ. Ελευθερουδάκη, φιλοτεχνήθηκε από τον Μιχάλη Τόμπρο η προτομή του ιστορικού Κ. Παπαρρηγόπουλου, ενώ λίγο αργότερα, με πρωτοβουλία της Επιτροπής Ολυμπίων και Κληροδοτημάτων, ο Γ. Δημητριάδης φιλοτέχνησε την προτομή του Ι. Κυριακού, προέδρου της Επιτροπής. Την ίδια περίοδο ο Κήπος κοσμήθηκε με διακοσμητικά γλυπτά, ελεύθερες συνθέσεις από μάρμαρο, με σκοπό την τέρψη του θεατή. Στα γλυπτά αυτά συγκαταλέγονται οι αριστουργηματικές δημιουργίες του Δ. Φιλιππότη, ο Θεριστής και ο Μικρός Ψαράς, καθώς και ο Έρωτας Τοξοθραύστης του Γ. Βρούτου, έργα με διακρίσεις σε καλλιτεχνικούς διαγωνισμούς, έργα συμβολικά και χαρακτηριστικά της νεοελληνικής γλυπτικής. Ακόμα, ξεχωρίζει κανείς τον χαριτωμένο Σάτυρο του Γ. Δημητριάδη, το γεμάτο ρομαντισμό όρθιο λευκό Άγγελο και την παιδική φιγούρα από χυτοσίδηρο που διακοσμεί ένα καλλιτεχνικό σιντριβάνι. Στα νοτιοδυτικά όρια του Ζαππείου, απέναντι από το Παναθηναϊκό Στάδιο, στέκουν δυο ακόμη εξαίρετα γλυπτά: ο Δισκοβόλος του Κώστα Δημητριάδη, κορυφαίο έργο της νεοελληνικής γλυπτικής και σύμβολο του Ολυμπισμού, και ο Ξυλοθραύστης του Φιλιππότη, που βρισκόταν στην πλατεία πίσω από τη Ρώσικη Εκκλησία.
Τη δεκαετία του 1950 η προτομή του Στέφανου Δραγούμη, του πολιτικού που ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για τη δημιουργία του Κήπου του Ζαππείου, έργο της Ναταλίας Μελά, βρίσκει τη θέση της στον Κήπο.
Τέλος, με χρονολογία τελετής αποκαλυπτηρίων το 1968, ο έφιππος ανδριάντας του ήρωα της Ελληνικής Επανάστασης Γ. Καραϊσκάκη, έργο του Μιχάλη Τόμπρου, αποτελεί το πλέον σύγχρονο γλυπτό στο χώρο του Ζαππείου.
Παρόν – Η φθορά στην ύλη
Μέσα από αυτήν την πολύ σύντομη αναφορά στα γλυπτά του Κήπου και τους καλλιτέχνες τους, αντιλαμβάνεται κανείς ότι πρόκειται για ένα σύνολο της νεότερης γλυπτικής τέχνης αξιόλογο αλλά και διδακτικό, ένα ιδιαίτερο τμήμα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, που με τη σειρά μας οφείλουμε να διαφυλάξουμε. Όπως κάθε τι αποτελούμενο από ύλη όμως, έτσι και τα έργα της γλυπτικής υπόκεινται στη φθορά, που φυσιολογικά επέρχεται με το χρόνο. Επιπλέον, όπως συμβαίνει σε όλα τα υπαίθρια γλυπτά, στη φθορά αυτή καταλυτικό ρόλο παίζουν το περιβάλλον και όλα όσα συμπεριλαμβάνονται στον τετρασύλλαβο αυτόν ορισμό: κλίμα, μικροκλίμα, ατμόσφαιρα, ρύποι, θερμοκρασία κ.λπ. Με απλή μακροσκοπική παρατήρηση, διακρίνουμε τα συνήθη είδη φθοράς μαρμάρινης επιφάνειας, όπως η γυψοποίηση και η ζαχαροποίηση. Στην πρώτη περίπτωση, ως αποτέλεσμα της διεργασίας της θείωσης του μαρμάρου στα σημεία που δεν βρέχονται από τη βροχή, η επιφάνεια του μαρμάρου μετατρέπεται σε γύψο, με συνέπεια την καταστροφή των λίθινων λεπτομερειών. Στη δεύτερη, το φαινόμενο εμφανίζεται σαν «ζάχαρη» στην επιφάνεια του μαρμάρου που εκτίθεται στη βροχή και ιδιαίτερα στα περισσότερο «ηλικιωμένα» μάρμαρα. Σημαντικές είναι και οι μαύρες κρούστες, ως αποτέλεσμα της επικάθισης αιωρούμενων κολλοειδών σωματιδίων με προϊόντα διάβρωσης (αιθάλη, όξινη βροχή) πάνω στη γυψοποιημένη επιφάνεια του μαρμάρου. Σε ορισμένες επιφάνειες επίσης παρατηρούνται λεκέδες, οφειλόμενοι κυρίως σε προϊόντα οξείδωσης του ίδιου του υλικού ή του νερού από τα ποτιστικά που κατευθύνεται στις μαρμάρινες βάσεις, ή σε βιολογικούς παράγοντες φθοράς. Στη συγκεκριμένη περίπτωση εννοούμε τις βιολογικές επικαθίσεις που προέρχονται από μικροοργανισμούς του άμεσου περιβάλλοντος (θάμνοι, κλαδιά δέντρων, γκαζόν), τα οποία περιέχουν οξέα και επομένως προκαλούν νέες μορφές διάβρωσης. Πέρα από την καταστρεπτική δράση από την ανταλλαγή της ύλης τους (έκκριση οργανικών οξέων), οι μικροοργανισμοί αυτοί χρωματίζουν τις επιφάνειες πράσινες (με υγρασία), μαύρες ή καστανέρυθρες. Πολύ σημαντική επίσης είναι και η διάβρωση που προέρχεται από τα περιστέρια, των οποίων τα εκκρίματα, όντας όξινα και με υψηλή περιεκτικότητα σε αμμωνία, αποτελούν μια σημαντική αιτία διάβρωσης των επιφανειών. Διαθέτοντας το πλεονέκτημα της σύγκρισης με τα υπόλοιπα υπαίθρια γλυπτά της Αθήνας, συμπεραίνουμε εύκολα πως τα γλυπτά στο χώρο του Ζαππείου υπερτερούν έναντι των άλλων που βρίσκονται διάσπαρτα στην πόλη. Η υπεροχή αυτή συνίσταται στην καλύτερη κατάσταση διατήρησής τους αλλά και στην επιτυχή, κατά πλειοψηφία, χωροθέτησή τους, που συμβάλλει αφενός στην ανάδειξή τους, αφετέρου στην αποφυγή του βανδαλισμού τους. Η πρόσβαση σε αυτά περιορίζεται διακριτικά και αποτελεσματικά είτε από τη διαμόρφωση πρασίνου που περιβάλλει το γλυπτό (όπως συμβαίνει στον Έρωτα Τοξοθραύστη και στον Μικρό Ψαρά) είτε από το καλαίσθητο κιγκλίδωμα, που δημιουργεί την απαιτούμενη απόσταση από τον θεατή (όπως συμβαίνει στον ανδριάντα του Βαρβάκη). Έτσι λοιπόν δεν παρατηρούνται φαινόμενα χρωματισμού τους με χρωστικές, όπως συχνά συμβαίνει σε άλλα υπαίθρια γλυπτά, ή άλλου είδους βανδαλισμοί, όπως αποσπάσεις. Εξαίρεση αποτελεί ο μικρός πληγωμένος Έρωτας, τα φτερά του οποίου είχαν στο παρελθόν αποκοπεί. Ενώ είχαν αποκατασταθεί, στην τελευταία επίσκεψή μας στον Κήπο παρατηρήσαμε την εκ νέου αποκοπή τους. Ευτυχώς, αντίτυπο του έργου βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη, γεγονός που επιτρέπει την πιστή κατασκευή αντιγράφου.
Μέλλον – Ευαισθητοποίηση και προστασία
Η επιμελής φροντίδα των κηπουρών σε ό,τι αφορά τις κηποτεχνικές διαμορφώσεις συμβάλλει στη δημιουργία ενός αισθητικού αποτελέσματος και ταυτόχρονα στον άμεσο εντοπισμό φθορών ή βλαβών και επομένως στον προγραμματισμό των επεμβάσεων για την αποκατάστασή τους. Στο σημείο αυτό επισημαίνουμε ότι η φροντίδα του χώρου υπάγεται στις αρμοδιότητες του Ιδρύματος Ολυμπίων και Κληροδοτημάτων.
Η καλή διατήρηση των γλυπτών του Ζαππείου, πέρα απ’ όσα αναφέραμε, οφείλεται και στην επιστημονική συντήρησή τους που έγινε το 1998 από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού. Το γεγονός ότι οι μαρμάρινες επιφάνειες δέχονται εκ νέου τις «επιθέσεις» του περιβάλλοντός τους επιβεβαιώνει απλά την άποψη πως η συντήρηση είναι μια επιστημονική διαδικασία που αξιολογείται στο πέρασμα του χρόνου και ταυτόχρονα προγραμματίζεται η επανάληψή της. Σε κάθε περίπτωση, η συντήρηση και η αποκατάσταση οφείλουν να γίνονται σύμφωνα με το αίτημα της ιστορικότητας και της αισθητικής, με τον διπολισμό δηλαδή με τον οποίο θεωρούνται τα έργα τέχνης.
Πέρα από τις άμεσες και εμφανείς αυτές επεμβάσεις, εξακολουθούμε να υποστηρίζουμε την έμμεση συντήρηση. Με τον όρο αυτόν εννοούμε μια επιτυχημένη διαχείριση με στόχο την προστασία και την ανάδειξη των γλυπτών μέσω της αποκατάστασης της σχέσης τους με το θεατή. Με αυτή τη φιλοδοξία, θεωρούμε ότι στον Κήπο του Ζαππείου μπορεί να λειτουργήσει με επιτυχία ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τη νεότερη γλυπτική τέχνη, με στόχο την ενημέρωση και επομένως την ευαισθητοποίηση για την προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Επιπλέον, στο πλαίσιο της περαιτέρω ανάδειξης, προτείνουμε στο φορέα διαχείρισης τη μέριμνα για την πληροφόρηση του επισκέπτη του χώρου, καθώς και το μελετημένο φωτισμό των έργων.
Βιβλιογραφία
- Αντωνοπούλου Ζ., Τα Γλυπτά της Αθήνας. Υπαίθρια γλυπτική 1834 - 2004, εκδ. Ποταμός, Αθήνα 2003
- Βουγιούκα Μ. - Μεγαρίδης Β., Οδωνυμικά, τόμοι Α΄- Γ΄, εκδ. Δήμου Αθηναίων, Αθήνα 1997
- Γιαννουδάκη Τ., Τα υπαίθρια γλυπτά του Δήμου Αθηναίων 1832 - 1922, Μεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ, Τμήμα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, Θεσσαλονίκη 1994
- Μαυρομιχάλη Ευθυμία, Ο γλύπτης Δημήτριος Ζ. Φιλιππότης, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 2003
- Μπίρη Κ., Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Δ΄ έκδοση, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1999
- Μυκονιάτης Ηλ., Νεοελληνική Γλυπτική, Αθήνα 1996
- Χρήστου Χρ. & Κουμβακάλη Μ., Νεοελληνική Γλυπτική 1800-1940, εκδ. Εμπορικής Τράπεζας, Αθήνα 1982
- CesareBrandi, Θεωρία της συντήρησης, μτφρ.- επιμ. Ήβη Γαβριηλίδη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001
zettanton@hotmail.com
|
