Με αφορμή τις ενέργειες και τα κείμενα της ΜΟnuMENTA για την αποτροπή της γενικευμένης αλλοίωσης του κτηρίου Δοξιάδη (Στρατιωτικού Συνδέσμου 24, Κολωνάκι)
Εύχομαι το άρθρο σας να ανοίξει ένα ενδιαφέροντα διάλογο, για το πως αντιμετωπίζουμε τον μοντερνισμό ως μια νέα γενιά αρχιτεκτόνων, η οποία δεν εργάστηκε τότε και σίγουρα βρίσκεται σε αναζήτηση ταυτότητας, δίχως να εισέρχεται ακόμα και στην αμφισβήτηση του κινήματος αυτού στην Ελλάδα.
Το πρόβλημα κατά τη γνώμη μου εντοπίζεται στο πώς ο σύγχρονος αρχιτέκτονας συνδιαλέγεται με το 'ιστορικό'. Αδυνατώντας να ανοίξει ένα διάλογο με αυτό, το αντιμετωπίζει σαν σκηνικό, σαν ένα υπόβαθρο, το οποίο δεν επιτρέπεται να επαναπροσδιορίσει, ακόμα και να αμφισβητήσει. Κι εδώ είναι η ευθύνη και ο ρόλος της ιστορικής προστασίας. Η προστασία πρέπει να έχει σκοπό να αποκρυπτογραφεί και να αναδεικνύει το ιστορικό, ως απαραίτητο αρχείο για την αρχιτεκτονική του παρόντος και του μέλλοντος. Με τον όρο αρχείο [archive] θα μπορούσε να εννοηθεί ένας φάκελος, που περιέχει το σύνολο των αξιών του ιστορικού τεκμηρίου. Επομένως, κατά μία έννοια, η προστασία δημιουργεί μια βιβλιοθήκη έρευνας. Η βιβλιοθήκη αυτή δεν είναι μόνο μια συλλογή δεδομένων [database] αλλά δίνει την ταυτότητα της κατασκευής [context]. Θα μπορούσαμε εδώ να ισχυριστούμε ότι κάθε αρχιτεκτονική πράξη γεννά ένα αρχείο τη δεδομένη στιγμή που αυτή επιτελείται. Κάθε αρχιτέκτονας κατασκευάζει ένα αρχείο, σχεδιάζοντας ένα καινούργιο κτήριο. Η διατήρηση και προστασία, έχει το στόχο να συγκεντρώνει όλα τα αρχεία, και τελικά να τροφοδοτεί συνεχώς με αρχεία το χώρο, την πόλη. Όμως, η ύπαρξη του αρχείου ορίζεται από το «άνοιγμα» και την αξιολόγησή του. Συχνά πιστεύουμε ότι το αρχείο είναι ένας «κλειστός» φάκελος. Μάλιστα για το άνοιγμα του υποστηρίζεται ότι απαιτείται ένα εξειδικευμένο προσωπικό από ιστορικούς, συντηρητές, αρχαιολόγους, αρχιτέκτονες, νομοθέτες, και πολεοδόμους. O δημιουργικός διάλογος όμως προϋποθέτει τον συνεχή επαναπροσδιορισμό του αρχείου με το άνοιγμά του. Ο επαναπροσδιορισμός φέρνει και την αλλαγή του. Οι αξίες επαναπροσδιορίζονται, αλλάζει η σειρά αξιολόγησής τους, κάποιες καταργούνται και κάποιες καινούργιες εμφανίζονται. Η διατήρηση του αρχείου επιτυγχάνεται με το συνεχή επαναπροσδιορισμό του. Δημιουργούμε έτσι τις κατάλληλες συνθήκες, για ένα ζωντανό αρχείο κι επομένως για μια συνεχώς ενημερωμένη διατήρησή του1.
Έχοντας κατασκευάσει αυτό το θεωρητικό μοντέλο, μπορούμε να καταλάβουμε τη διαδικασία της επέμβασης. Ο αρχιτέκτονας όταν επεμβαίνει μια συγκεκριμένη, χρονική στιγμή σε μια ιστορική κατασκευή ανοίγει ένα αρχείο. Η πράξη του ανοίγματος θέτει εξαρχής το ιστορικό σε κριτική. Δίχως ο αρχιτέκτονας να ακολουθεί, αλλά να αμφισβητεί την ιστοριογραφία, αναζητά την ουσία της ιστορικότητας. Θέτει υπό έρευνα τις αξίες, που το συγκροτούν και μέχρι εκείνη τη στιγμή το έχουν καθορίσει ως ιστορικό. Έτσι ‘…αντί της προσπάθειας να εναρμονίσει το κτήριο σε προκαθορισμένες ιστορικές κατηγορίες, ο σύγχρονος αρχιτέκτονας ξεκινά αντιμέτωπος με το κτήριο, καταστρέφει μέρη του (από χρωματισμούς μέχρι θεμελιώσεις ή ολόκληρους τοίχους), μέχρι να βρει κάτι άγνωστο [unfamiliar] στο σήμερα…’.2 Ο εντοπισμός του αγνώστου, δηλαδή του καινούργιου, αντιστρέφει το ρόλο της προστασίας. Δεν είναι πλέον μια ανίχνευση του παρελθόντος, αλλά μια ανίχνευση του μέλλοντος. Το ιστορικό γίνεται παρών και ανιχνεύει το μελλοντικό. Η διαδικασία αυτή δεν έχει προκαθορισμένο αποτέλεσμα. Σε ακραία ή οριακή κατάσταση, μπορεί να οδηγήσει και στην καταστροφή του αρχείου. Επομένως ο αρχιτέκτονας γίνεται μέτοχος μιας ζωντανής ιστορίας, ενός κινήματος avant-garde προστασίας.
Σε αντίθετη περίπτωση ο αρχιτέκτονας απλά τοποθετείται αμήχανα απέναντι από το ιστορικό, δεν το αμφισβητεί. Καταλήγει έτσι να προσπαθεί να φανταστεί ένα σενάριο, μια ιδέα [concept]. Όσο κι αν αρέσκεται στο καινούργιο, η θέση του είναι κενή, αφού δεν επιχειρηματολογεί στην ουσία. Στο τέλος απομένουν κάποιες ωραίες εικόνες ενός απομονωμένου παρατηρητή και το ζητούμενο έχει χαθεί. Έχουμε νομίζω καταναλώσει πολλές τέτοιες εικόνες, κενές στην ουσία τους. Και συχνά έχω την αίσθηση ότι αποτελούν απλά τοπία ενός σύγχρονου νέο-μοντερνισμού, τα οποία καταναλώνονται στιγμιαία, μέχρι να δούμε το πιο πρόσφατο, το τρέχον σε ένα διαρκές κυνήγι του τίποτα.
Επιμένω σε μια αίσθηση συντηρητισμού που μας διακατέχει, χωρίς να εισέρχομαι σε ζητήματα σύγχρονου σχεδιασμού, υλικών και προσθήκης. Για παράδειγμα, το να στηρίζεις τη δουλειά σου σε ένα εξαιρετικό τρικ ενός αρχιτέκτονα (αναφέρομαι στο διαφανές μπετόν του Aron Losonczi), σημαίνει ότι στην ουσία δεν έχεις να πεις κάτι καινούργιο. Επομένως η δυναμική σου (γιατί 'υποτίθεται' ότι πρέπει να μιλήσεις για το έργο σου αν και κανείς δεν σου το ζητά…) εξαντλείται σε μια παράθεση παρωχημένου τρόπου ζωής και στερεοτύπων, που ειδικά μέσα στη σημερινή κινητικότητα και αμφισβήτηση σε κάνουν γραφικό. Αν δεν έχεις κάτι να πεις στην ουσία για τον Δοξιάδη και για την εποχή του ακόμα κι αν διαφωνείς, τότε πρέπει να μιλήσεις με όρους lifestyle. Απλά είναι τα πράγματα... Πρέπει τουλάχιστον να γνωρίζεις αν οι κινήσεις σου προσβλέπουν στο καινούργιο (αυτός δεν ήταν πάντα ο ρόλος μας;) ή απλά γίνονται για εμπορικούς λόγους (σεβαστούς και πάντα αναγκαίους).
Εν κατακλείδι, η επέμβαση σε ιστορικά κελύφη είναι πρωτίστως μια διαδικασία ερωτημάτων και θέσης. Ειδικά σήμερα, που είμαστε απελευθερωμένοι από κινήματα και μορφές αλλά ταυτόχρονα εγκλωβισμένοι σε μια μεταβατική αγορά, η θέση πρέπει να είναι ξεκάθαρη. Είμαι από την πλευρά που πιστεύει ότι η διαδικασία του σχεδιασμού είναι ασήμαντη μπροστά στη διαδικασία της θέσης και αντιπαράθεσης μέσα στην πόλη [debate].
chrysostomost@gmail.com
1.για περισσότερα δείτε Future Anterior, Volume 2, Number 2, Winter 2005, Mark Wigley, Unleashing the Archive
2.Jorge Otero-Pailos, The Contemporary Stamp of Incompleteness, Future Anterior, Volume 1, Number 2, Fall 2004
