Μικρό βιογραφικό σημείωμα
Νικόλαος Ταμβάκης είναι γεωπόνος και έχει συνδέσει τη ζωή του με τον Εθνικό Κήπο της Αθήνας. Εργάστηκε 30 χρόνια (1954-1984) ως υπάλληλος και ως διευθυντής του. Σήμερα είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Εθνικού Κήπου και είναι ένας από τους πιο σημαντικούς μελετητές του. Πρόκειται να εκδώσει ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο για την ιστορία του Κήπου και του ευρύτερου χώρου.
MOnuMENTA: Μιλήστε μας για σας.
Νικόλαος Ταμβάκης: Νικόλαος Ταμβάκης, γεωπόνος, ειδικευμένος λόγω μακράς εμπειρίας στην αρχιτεκτονική τοπίου, των κήπων. Εργάστηκα στον Εθνικό Κήπο τριάντα χρόνια και μετά πήρα σύνταξη. Από τότε ασχολούμαι συνέχεια. Ψαχνω ιστορίες, αρχεία. Έχω βρει πολλά στοιχεία και ήδη τώρα γράφω για δεύτερη φορά την ιστορία, λεπτομερώς, του Κήπου, γιατί είναι το πρώτο πάρκο που έγινε στη νεότερη Ελλάδα. Ποιο είναι το περίεργο; Στον ίδιο χώρο στην αρχαία εποχή ήταν το ιερό άλσος του Λυκείου.
Μ: Όταν ήρθε η βασίλισσα Αμαλία πώς ήταν η περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται ο Εθνικός Κήπος;
ΝΤ: Ήταν χέρσος. Εκεί λοιπόν ήταν μια έκταση που κανείς δεν προέβλεπε ότι θα έχει εξέλιξη. Ο βαυαρός αρχιτέκτων Φρίντριχ Γκέρτνερ είχε μάλιστα βάλει μια γραμμή από εκεί που είναι το Μετοχικό Ταμείο του Στρατού, στην αρχή της Ερμού, και κατέληγε στην Πύλη του Αδριανού. Όλη αυτή την έκταση, μέχρι τον Ιλισσό, τη θεώρησε σαν κατειλημμένη και δεν μπορούσε κανείς, αν ήταν και κανένας, γιατί δεν έβρισκαν και κανέναν ιδιοκτήτη, να κτίσει. Απαγορευόταν, μέχρι που να ορίσουν πόση θα είναι η έκταση του ανακτόρου και πόση θα είναι η έκταση του κήπου. Πέρναγε καιρός και δεν καθοριζόταν και άρχισαν οι διαμαρτυρίες. Και τότε παρουσιαστήκανε μέσα από τα χορτάρια οι ιδιοκτήτες του χώρου. Και ήταν ανά πιθαμή και ιδιοκτήτης. Γι’ αυτό όταν κανονίσανε να αποζημιώσουν, είχαν υπολογίσει 60 λεπτά τον τετραγωνικό πήχυ. Πέρασε καιρός. Και κάθε χρόνο γινόταν φασαρία. Για να είναι σίγουροι ότι κάποιος ήταν ιδιοκτήτης του λέγανε να φέρει και τους γείτονες ιδιοκτήτες. Οι περισσότεροι αποζημιωθήκανε σιγά σιγά. Εκτός από δύο. Ένας ήταν ο George Finley, φιλέλληνας, που έγραψε την ιστορία της Επαναστάσεως.
Μ: Πότε σπουδάσατε:
ΝΤ: Στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο πήγα το 1954.
Μ: Μόλις τελειώσατε τις σπουδές σας τι κάνατε;
NT: Κατευθείαν ξεκίνησα να εργάζομαι στον Εθνικό Κήπο. Ήταν ένας άλλος συνάδελφος, ωρομίσθιος. Είχαν αρχίσει και φυτεύανε και θέλανε ένα νέο. Είχαν έναν ωρομίσθιο και έναν επιμελητή ηλικιωμένο. Πήγα ως ημερομίσθιος εργάτης. Το 1957 μονιμοποιήθηκα. Τότε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής έβγαλε μία απόφαση και προσέλαβε 300 γεωπόνους, μεταξύ των οποίων ήμουν κι εγώ. Και έμεινα σε αυτή την Υπηρεσία. Ήμουν μεν υπάλληλος του Υπουργείου Γεωργίας, αλλά εργαζόμουν στον Εθνικό Κήπο.
Μ: Πριν από εσάς;
NT: Διευθυντής ήταν ένας Παπαθεοδώρου, παλιός, από τους πρώτους. Το 1926 έπιασε δουλειά στον Εθνικό Κήπο και το 1927 έγινε διευθυντής, όταν έγινε και δημόσιος κήπος. Αυτός είχε σπουδάσει στη Σχολή των Βερσαλιών μαζί με έναν άλλον. Δεν υπήρχε εδώ Γεωπονική Σχολή. Ήταν οι πρώτοι που είχαν έρθει με τέτοια ειδικότητα. Από τον Κήπο πήρε και σύνταξη.
Μ: O άλλος επιμελητής;
NT: Xριστοδούλου, προπολεμικός και αυτός. Μόλις μονιμοποιήθηκα εγώ, αυτός έφυγε, πήρε σύνταξη. Είχε εμπειρία μεγάλη, όπως και ο Παπαθεοδώρου. Για να χειριστείς αυτόν τον χώρο πρέπει να ξέρεις τουλάχιστον τα μισά και κάτι παραπάνω δέντρα, φυτά. Πώς θα τα χειριστείς, πώς θα τα πολλαπλασιάσεις, πώς θα τα φυτέψεις, πώς θα τα κλαδέψεις κ.ο.κ. Από τα 500 τα 300 είναι ξένα.
M: Πότε συνταξιοδοτηθήκατε;
NΤ: To 1984.
Μ: Πότε δημιουργήθηκε ο Κήπος;
NT: Το 1839 με 1840 φέρανε 15.000 φυτά. Έχω βρει έναν πίνακα. Τα έχει τσεκάρει ο γάλλος κηποτέχνης Μπαρό, όταν τα παραλάβανε από ένα γαλλικό φυτώριο στο Μιλάνο. Αυτός τα μετέφερε με κάρα στη Γένοβα και από τη Γένοβα με ένα μεταγωγικό, που λεγόταν συμβολικά Φοίνιξ, στην Ελλάδα. Μέσα στα αμπάρια. Παρόλα ταύτα λόγω καλής συσκευασίας έφθασαν σε καλή κατάσταση. Ο Μπαρό, ο πρώτος ειδικός που ασχολήθηκε με το πάρκο, δούλευε στην Κωνσταντινούπολη. Κάποιος τον συνέστησε στην Αμαλία και ήρθε εδώ το 1840.
M: Θέλησαν να φτιάξουν έναν κήπο με πρότυπο γαλλικούς ή αγγλικούς κήπους;
NT: Αυτός ήταν Γάλλος και είχε προδιάθεση, θα λέγαμε, να φτιάξει έναν γεωμετρικό κήπο, σαν των Βερσαλιών. Αλλά αυτοί είχανε πρότυπα τους αγγλικούς κήπους του Μονάχου, που είναι πιο γραφικοί, με καμπύλες γραμμές, με ομάδες. Δεν ήταν ψαλλιδιζόμενα τα σχήματα, οι όγκοι. Το πρώτο σχέδιο το έφτιαξε ένας βαυβαρός αρχιτέκτων ο Χοχ. Τότε ήταν στρατιωτικοί αρχιτέκτονες και στρατιωτικοί μηχανικοί. Μετά τους είπανε πολιτικούς σε αντιδιαστολή προς τους στρατιωτικούς. Ο Χοχ που επέβλεπε την ανέγερση του κτηρίου επέβλεπε και την πρόοδο του Κήπου. Το πρώτο σχέδιο, το πρώτο ορθογώνιο κομμάτι που φυτέψανε, στη μεσημβρινή πλευρά και σε επαφή με την Αμαλίας, τότε ήταν στενός δρόμος, 30 στρέμματα, έφθανε περίπου μέχρι το Ζάππειο, το σχεδίασε ο Χοχ. Μετά ανέλαβε ο Μπαρό και έφτιαξε το ολοκληρωμένο σχέδιο του Κήπου, το 1852. Ένα κομμάτι, περίπου 2,5 στρέμματα είχε μείνει απείραχτο, του Finley. Ήταν το μόνο καλλιεργούμενο. Είχε φυτέψει ψευδοπιπεριά, παλαιότερα ήταν σε μεγάλη χρήση. Του Finley εκάηκε από την παγωνιά. Ένα από τα θέματα που ζήταγε η αγγλική κυβέρνηση να ταχτοποιηθεί ήταν να αποζημιωθεί ο Finley. Τελικά καταλάβανε το χώρο, του δώσανε ένα ποσό, όχι αυτό που ζήταγε. Ήταν άλλος ένας που είχε δημιουργήσει προβλήματα, ένας Πατσίφικος, Εβραίος. Αυτός πήρε μεγάλη αποζημίωση. Κομμάτι κομμάτι το απαλλοτριώσανε. Μεγάλο πρόβλημα για να βρούνε φυτά. Φέρνανε και από έξω φέρνανε και από τα βουνά τριγύρω. Στείλανε ένα έγγραφο στο νομάρχη Αιτωλοακαρνανίας, με έδρα το Μεσολόγγι, να μαζέψει 1000 πτελέες, φτελιές. Η πρώτη Υπηρεσία Πρασίνου στην Ελλάδα ήταν το Αυλαρχείο της Αμαλίας.
Μ: Από πού ποτιζόταν ο Κήπος;
ΝΤ: Ένα μεγάλο ποσοστό λόγω έλλειψης νερού πρέπει να πέθαινε. Είχανε ένα υδραγωγείο του Τσακουμάκου, 200 κυβικά. Ήταν η βρύση της Μπουμπουνίστρας, Όθωνος και Αμαλίας. Ο κόσμος είχε αγριέψει εναντίον της Αμαλίας γιατί παίρνανε το λιγοστό νερό για να ποτίζει τον κήπο της. Στην Παλιά Βουλή εκεί που είναι το άγαλμα του Κολοκοτρώνη υπήρχε ένα πολυγωνικό κτήριο, το βουλευτήριο. Στο προαύλιο ήταν ένα μόνο δέντρο. Ο Χατζίσκος, ο οποίος ήταν πρόεδρος του Βουλευτηρίου, έμενε εκεί που είναι σήμερα ο ΟΤΕ. Αυτός κάποια μέρα άκουσε ήχους σκαπάνης έτρεξε και είδε μερικούς εργάτες να σκάπτουν για να πάρουν το δέντρο. Η Αμαλία είχε δώσει την εντολή να το βγάλουν για να το μεταφέρουν στον Κήπο.
Μ: Πότε ολοκληρώθηκε το σχέδιο του Κήπου;
NT: Το 1852 ολοκληρώθηκε το σχέδιο και για πρώτη φορά χαράξανε την Ηρώδη Αττικού. Προβλέπανε ότι αυτά θα ήταν τα μελλοντικά όρια του βασιλικού κήπου. Και ο χώρος του Ζαππείου ήταν μέσα. Αν αυτό ολοκληρωνόταν, γιατί το 1862 έφυγαν ο Όθωνας και η Αμαλία, θα ήταν ένα σχεδόν διπλάσιο πάρκο. Όταν αργότερα ήρθε ο Ζάππας και ζήτησε μια έκταση να δώσει τα χρήματα για να γίνει ένα κτήριο για τη διοργάνωση εκθέσεων έδωσαν τμήμα του Κήπου. Άλλα ήθελε η ιστορία.
Μ: Ποια φυτά έχει ο Κήπος το 1852.
ΝΤ: Είναι 500 διαφορετικά είδη. Είναι ένα κολλοσιαίο δέντρο που λέγεται πιρκούνια ή φυτολάκα. Υπάρχει ακόμα. Από αυτή βγάζανε κάποιο χυμό από τον οποίο φτιάχνανε λάκες. Τη λένε και πυροσβέστη οι κηπουροί γιατί δεν καίγεται το ξύλο της.
Μ: Άλλο δέντρο, τόσο παλαιό;
NT: Ο αείλανθος. Το πραγματικό του όνομα είναι αείλαντος, κατάγεται από την Ινδονησία και το όνομα του στη γλώσσα τους σημαίνει δέντρο του ουρανού, επειδή πάει πάρα πολύ ψηλά. Είναι το μόνο που πολύ γρήγορα πήδησε τα κάγκελα και γέμισε όλη την Ελλάδα. Έχει το μέγα προσόν, που είναι και μειονέκτημα ταυτόχρονα, να αυτοπολλαπλασιάζεται. Μια ρωγμή να βρει στο πεζοδρόμιο φυτρώνει και μεγαλώνει. Έχει κάτι σπόρους που έχουν δύο πτερύγια, σαμάρια τα λένε. Αυτά τα παίρνει ο αέρας και πάνε όπου να ‘ναι. Δεν το πειράζουν η ξηρασία, οι ασθένειες, τα καυσαέρια, η σκόνη.
Μ: Λουλούδια είχαν βάλει;
NΤ: Κυρίως δέντρα, φυτά και θάμνους και αναρριχώμενα. Λιγότερο τα λουλούδια, γιατί δεν είχαν ευχέρεια συντήρησης.
Μ: Ο Κήπος γνώρισε κάποια μεγάλη καταστροφή;
NT: To 1852, τον καιρό της κολώνας που λέγανε. Έκανε πολύ μεγάλη κατατροφή και στον Κήπο μέσα. Ζητούσαν, από το Ναυτικό μου φαίνεται, να στείλει συνεργεία να μαζέψει τα φυτά που είχαν πέσει. Άλλη καταστροφή έχουμε τον Απρίλιο του 1931. Έπεσε τόσο χιόνι στην Αθήνα, και μέσα στον Κήπο, ώστε τα μισά δέντρα και πλέον κατέρρευσαν. Είχαν κλείσει ένα μήνα τον Κήπο και κόβανε συνέχεια και μεταφέρανε. Όταν δε τέλειωσε αυτή η εργασία από το πεζοδρόμιο της Βασιλίσσης Σοφίας μπορούσες να δεις τη στέγη του Ζαππείου. Οπότε έχανε τη μαγεία του. Όλο το μυστικό του είναι αυτό, 7 χλμ όλο καμπύλες. Δηλαδή να μπεις μέσα να μη βλέπεις απέναντι.
Μ: Φυτεύανε πάντα καινούρια φυτά;
NΤ: Φυτεύανε πάντα καινούρια φυτά, συμπληρώνανε. Όταν μάλιστα εξασφαλίσανε το νερό του αρχαίου υδραγωγείου, του Πεισίστρατου, που ξεκινάει από τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο (Παπάγου) και καταλήγει στην εννεάκρουνο Κρήνη, την Καλλιρόη, 6.5 χλμ, ποτίζανε τον Κήπο.
Μ: Ποιο είναι το πιο σπάνιο φυτό του Κήπου;
NΤ: Έχει πολλά σπάνια. Ένα από αυτά είναι η τζίκο η δίλοβος, δέντρο ιθαγενές της Κίνας, ένα δέντρο που νίκησε το χρόνο και χαρακτηρίστηκε από τον Δαρβίνο ως ζωντανό απολίθωμα. Έζησε το ίδιο, χωρίς καμία εξέλιξη προ 300 εκ. ετών. Τα φύλλα του είναι σαν μικρές βεντάλιες. Θέλει υγρασία.
Μ: Υπάρχουν φυτά που φυτεύτηκαν τον 19ο αιώνα και χάθηκαν;
NT: Ήταν πολλά φυτά τα οποία αναφέρουν οι παλαιότεροι και τα οποία δεν ήταν δυνατόν να επιβιώσουν.
M: Ποια καινούρια φυτά φέρατε εσείς στον Κήπο.
ΝΤ: Σεντρέλα ή κεδρέλα από το κέδρος. Μολονότι δεν μοιάζει με κέδρο.
Μ: Χωρίζατε τον Κήπο σε τμήματα και δίνατε ονομασίες σε αυτά;
NT: Ναι, για να συνεννοηθείς έλεγες εσύ θα πας στου Σκιαδά, προς το Ζάππειο και την Ηρώδη του Αττικού. Το λέγανε στου Σκιαδά γιατί απέξω ήταν κάποτε, προπολεμικά, ένα κέντρο «Οι Αγελάδες». Είχε και αγελάδες που αρμέγανε κατευθείαν και δίνανε γάλα.
Μ: Ζώα υπήρχαν και παλιά στον Κήπο;
ΝΤ: Το 1930, όταν έγινε δημόσιος κήπος, τα μαζέψανε. Παλαιότερα είχαν ένα μικρό ζωολογικό κήπο, εκεί στα θερμοκήπια που λέμε, στο εργοτάξιο. Το λέγανε μάλιστα θηριοτροφείο. Και το μόνο μεγάλο ζώο ήταν ένας λύκος, ο οποίος μάλιστα επειδή ενοχλούσε τον εκτελέσανε, με εντολή της Αμαλίας.
Μ: Ο κόσμος έρχεται στον Κήπο;
NT: Έρχεται πολύς κόσμος. Ο Κήπος ήταν ένα πάρκο κλειστού τύπου, ένας μεγάλος ιδιωτικός κήπος. Όλες οι πόρτες ήταν προς το ανάκτορο. Είχε και κάποια έξοδο προς το Ζάππειο. Εκεί που ήταν το Κτήμα του Ορφανίδη ήταν μια ξύλινη πόρτα. Όπου έβγαινε κρυφά και η Αμαλία και πήγαινε και κοίταζε τι φτιάχνει. Ο Ορφανίδης ήταν από τους πρώτους βοτανικούς, καθηγητής του Πανεπιστημίου, γεωπόνος, ανθοκόμος και ηθοποιός γυναικείων ρόλων. Αυτός έφερνε φυτά απ’ έξω και πειραματιζόταν και έγραφε κι ένα περιοδικό «Τα Γεωπονικά». Από τη λεωφόρο Αμαλίας σιγά σιγά αργότερα δίνανε άδεια και μπαίνανε ορισμένοι και κάνανε βόλτες.
Μ: Ξεπεράστηκε το πρόβλημα της έλλειψης νερού στον Κήπο;
NΤ: Η ζημιά που έγινε στη γωνία Θηβών και Παπαδιαμαντοπούλου που έγινε ένα μεγάλο υπόγειο γκαράζ. Αυτοί χτυπήσανε την αριστερή παρειά της γαλαρίας του παλιού υδραγωγείου και το νερό μπήκε στο σκάμμα. Αλλά μετά από καιρό το φτιάξανε και έχει επανέλθει. Ξεράθηκαν πολλά φυτά. Επενέβη ο δήμαρχος Μπεχράκης και το ΥΠΕΧΩΔΕ έκανε 4-5 γεωτρήσεις για ώρα ανάγκης.
Μ: Από τι κινδυνεύει σήμερα ο Κήπος;
ΝΤ: Το ένα είναι η έλλειψη νερού. Ελπίζουμε ότι δεν θα επαναληφθεί. Οι πρώτοι που υποφέρουνε και καταστρέφονται από τη λειψυδρία είναι οι θάμνοι. Τα δέντρα είναι πιο ισχυρά. Τα πλατύφυλλα ακόμα περισσότερο. Άλλο πρόβλημα είναι η έλλειψη συντήρησης.
irini.gratsia@monumenta.org
