Την εποχή του Γεωργίου του Α΄, η πόλη των Αθηνών επεκτάθηκε χωρίς οργανωμένο σχεδιασμό και πρόνοια για θεσμοθέτηση νέων κήπων. Οι προτάσεις που διατυπώθηκαν από επιτροπές ή διακεκριμένους επιστήμονες (1898 Π. Βακά, 1906 επιτροπή Δήμου Αθηναίων, 1908 Α. Γεωργιάδη, 1908 L. Hoffmann), στόχευαν στoν εμπλουτισμό της φύτευσης αλλά όχι στη δημιουργία νέων κήπων.
Οι νέοι χώροι πρασίνου πραγματοποιήθηκαν με το Ν. ΒΨΜ΄ «περί αναδασώσεως» (1900), με τον οποίο φυτεύτηκαν οι λόφοι, τα άλση, οι κλιτύες της Ακρόπολης και άλλες επιμέρους περιοχές. Σημαντικό έργο στη διαμόρφωση του πράσινου της πόλης, προσέφερε η σύσταση το 1899 της Φιλοδασικής Ένωσης, με σκοπό την αναδάσωση των λόφων και άλλων περιοχών της Αθήνας.
Η συμβολή του Δήμου Αθηναίων γίνεται αισθητή μετά το 1900, επί δημαρχίας Σπυρίδωνος Μερκούρη (1899-1914), με τον εμπλουτισμό των δημοτικών κήπων, των πλατειών και των δενδροστοιχιών. Την περίοδο αυτή όσοι νέοι κήποι-πλατείες δημιουργούνται, σχετίζονται με κάποιο σημαντικό δημόσιο κτήριο, και έχουν επιμελημένες διαμορφώσεις που ταιριάζουν με την αρχιτεκτονική του. Σχεδιάζονται από τους εκάστοτε αρχιτέκτονες των κτηρίων, τους επιβλέποντες αυτών ή από τους Γάλλους μηχανικούς D. Maton και Kelenek που ενεργοποιούνται την ίδια περίπου εποχή, με ανάθεση του Δήμου Αθηναίων.
Η συμπλήρωση των δημόσιων κτηρίων με κάποιο κήπο ήταν δεδομένη(1). Τον κυρίαρχο ρόλο έχει πάντα το κτήριο που πρωταγωνιστεί στη σύνθεση και αναδεικνύεται από την προτεινόμενη κηπευτική διαμόρφωση. Όταν το κτήριο απουσιάζει, κυριαρχούν σημαντικά κτίσματα του περίγυρου, όπως στην περίπτωση του Θησείου, όπου η διαμόρφωση καθορίζεται από τη θέση του γειτονικού αρχαίου ναού.
Οι κήποι διαμορφώνονται με αυστηρά συμμετρική σύνθεση ως προς τον άξονα εισόδου των κτηρίων που τονίζει τη σημασία του, ενώ οι παράπλευρες πορείες επιτρέπουν τη θέασή του από μια λιγότερο αυστηρή οπτική.
Η φύτευση προτείνεται από τους αρχιτέκτονες. Συνήθως είναι λιτή και χαμηλή, ενώ σε καθορισμένες θέσεις τοποθετούνται φοίνικες, για να τονίσουν τη συμμετρία της σύνθεσης. Επιθυμητό ήταν το μέτριο ύψος των φοινίκων ώστε να μην επισκιάζει το κτήριο. Όταν με τον καιρό το ανάστημα του δένδρου ξεπερνούσε το ανεκτό όριο, το αντικαθιστούσαν με άλλο νεότερο(2).
Κήποι Τριλογίας - Δημοτικού Νοσοκομείου (ΕΛΠΙΣ)
Οι κήποι αυτοί οργανώθηκαν με ημικυκλικές διαμορφώσεις πρασίνου που τέμνονται από τον άξονα της εισόδου του κτηρίου. Η διάταξη αυτή, μια πλατιά αγκαλιά που σε υποδέχεται αξονικά αλλά και με παράπλευρες πορείες, παρατηρείται στα περισσότερα δημόσια κτήρια της περιόδου. Ο κήπος της Βιβλιοθήκης οργανώθηκε από τον E. Ziller, γεγονός που επιβεβαιώνεται από σχέδια που διασώζονται.
Κήπος Δημοτικού θεάτρου ή πλατεία Λουδοβίκου (κήπος του Λαού)
Ο κήπος διαμορφώθηκε μετά την ανέγερση του θεάτρου (1873-1888, Ε. Ziller)(3). Η οργάνωσή του ήταν γεωμετρική και συμμετρική ως προς τους άξονες της εισόδου του θεάτρου αλλά και των υπολοίπων κτηρίων του χώρου, (Εθνική Τράπεζα, κτήριο Μελά). Κυκλικά παρτέρια είχαν τοποθετηθεί στο κέντρο και στις γωνίες της σύνθεσης, ενώ η θέση των φοινίκων τόνιζε τη διάθεση του σχεδιασμού.
Η πλατεία στο διάστημα 1862-68 μετονομάστηκε σε πλατεία Λουδοβίκου.
Ο κήπος του Μουσείου σχεδιάστηκε κλειστός με κεντρικό άξονα και παράπλευρες πορείες, ως ο περίβολος του κτηρίου με μάντρα και κιγκλίδωμα. Αργότερα άνοιξε στο κοινό ως χώρος αναψυχής, ανάπαυσης και επικοινωνίας. Πιθανά ο σχεδιασμός του να έγινε από τους δημοτικούς μηχανικούς, αφού από τα σχέδια των αρχιτεκτόνων που ασχολήθηκαν με το κτήριο (L.Lange 1886, Π. Κάλκος, Ε. Ζiller 1888), δεν προκύπτει ενασχόληση με τον κήπο.
Την ίδια περίπου εποχή διαμορφώθηκε και ο Κήπος μπροστά από το θεραπευτήριο «Ευαγγελισμός», (Α. Θεοφιλάς – 1881).Το πρώτο σχέδιο του άλσους εκπονήθηκε το 1890 και εγκρίθηκε με Βασιλικό Διάταγμα. Παρουσιάζει γεωμετρική σύνθεση με κεντρικό ελλειπτικό στοιχείο στον άξονα συμμετρίας της εισόδου και σε κυκλική μορφή μπροστά από την επέκταση του Θεραπευτηρίου. Για πολλά χρόνια ο χώρος παρέμεινε αδιαμόρφωτος, ενώ φιλοξένησε παραπήγματα-καφενεία. Στο χάρτη του Α. Γεωργιάδη (1908), παρουσιάζεται διαφορετική διαμόρφωση του κήπου με άξονες που αφορούν όχι στο κτήριο, αλλά στο οικόπεδο.
Κήπος ανακτόρων διαδόχου Κωνσταντίνου
Το ανάκτορο του διαδόχου Κωνσταντίνου ανεγέρθηκε την περίοδο 1891-97 ανατολικά του Βασιλικού Κήπου, σε σχέδια του αρχιτέκτονα E. Ziller. Ο χώρος ήταν διαμορφωμένος σε δύο επίπεδα, όπου στο χαμηλότερο που μέχρι τότε καλλιεργούσαν τα κηπευτικά είδη του ανακτόρου του Όθωνα, δημιουργήθηκε κήπος σε γεωμετρική διάταξη σχεδιασμένος πιθανά από τον αρχιτέκτονα του Ανακτόρου.
Λόγω του προσανατολισμού του κτηρίου, ο κεντρικός άξονας του κήπου δεν αντιστοιχεί στην κύρια είσοδο αλλά σε πλαϊνή. Αργότερα οι χώροι ανάμεσα στα κεντρικά παρτέρια της σύνθεσης απέκτησαν κατά το αγγλικό πρότυπο, καμπυλόγραμμα μονοπάτια.(Εικ5).
Κήπος Βουλευτηρίου (Παλαιάς Βουλής)
Το κτήριο του Βουλευτηρίου (Fr. Boulanger, Π. Κάλκος), ολοκληρώθηκε το 1871 με μείωση των αρχικών του διαστάσεων. Τα θεμέλια μέρους της οικοδομής που αχρηστεύτηκε επιχωματώθηκαν και στη θέση τους δημιουργήθηκε κήπος σε απλή γεωμετρική μορφή, σχεδιασμένος πιθανά από τον Π. Κάλκο.
Η πλατεία Ελευθερίας σχεδιασμένη αρχικά από τους Στ. Κλεάνθη και Ed. Schaubert και κατόπιν τροποποιημένη σε σχήμα πετάλου από τον L. Klenze, περιείχε έναν εκτεταμένο κήπο. Την εποχή του Γεωργίου Α΄, μετονομάζεται από πλατεία Λουδοβίκου σε πλατεία Ελευθερίας. Το 1872 με την ανέγερση του κτηρίου του Βρεφοκομείου, σχεδιάστηκε στο χώρο ένας μεγάλος κήπος με άξονα συμμετρίας το μελλοντικό κτήριο. Η επιμέρους διαμόρφωση ακολουθούσε ελεύθερη διάταξη, αλλά δεν είναι γνωστό αν πραγματοποιήθηκε.
Κήπος Ζαππείου
Ο κήπος του Ζαππείου δημιουργήθηκε στη συνέχεια του Βασιλικού κήπου (Εικ.7). Η περιοχή είχε καθοριστεί ως χώρος πρασίνου με το Ν. ΤΟ΄/1869 και παραχωρήθηκε στην Επιτροπή των Ολυμπίων, που διαχειριζόταν την κληρονομιά του Ε. Ζάππα. Η διαμόρφωση του χώρου απαίτησε πολυάριθμες απαλλοτριώσεις ιδιωτικών εκτάσεων, με πολύχρονες δικαστικές διαμάχες.
Η πρώτη σύνθεση του κήπου σχεδιάστηκε σύμφωνα με τον Κ. Μπίρη, από τον αρχιτέκτονα Th. Hansen, ο οποίος τροποποίησε το 1888 το αρχικό σχέδιο του Ζαππείου (1874, Fr. Boulanger). Μέχρι τότε, ο χώρος φιλοξενούσε το Νεκροταφείο των Διαμαρτυρομένων, το οποίο μεταφέρθηκε αργότερα στο Α΄ Κοιμητήριο και διάφορα κτήρια που κατεδαφίστηκαν το 1886.
Το σχέδιο του κήπου τροποποιήθηκε από το Γάλλο μηχανικό D. Maton(4) στον οποίο ο Στέφανος Δραγούμης, ως πρόεδρος της Ζαππείου Επιτροπής, ανέθεσε (1888-1895) τη διαρρύθμιση όλης της περιοχής. Το έργο επέβλεψε ο μηχανικός Kelenek, ενώ τη φύτευση ο γεωπόνος Αντώνης Schmidt(5).
Ο κήπος πραγματοποιήθηκε τμηματικά. Με τη χάραξη της λεωφόρου Βασ. Όλγας, ορίστηκε το νότιο όριο του Κήπου και δημιουργήθηκε αξονικά με το πρόπυλο του κτηρίου ένας πλατύς διάδρομος με χαμηλή φύτευση και παρτέρια σε γεωμετρική χάραξη και παράπλευρες πορείες. Για την τοποθέτηση των περιπτέρων των εκθετών, δημιουργήθηκαν πλατιοί δρόμοι γύρω από το κτήριο, σε βάρος ίσως της επιθυμητής κηποτεχνίας. Τα επιμέρους τμήματα διαμορφώθηκαν σε ελεύθερη διάταξη με την πρόθεση να αναδεικνύεται η θέα του Φαλήρου και του Σαρωνικού, ανάμεσα στον Αρδηττό και στον Ιερό βράχο της Ακρόπολης.
Κήπος Θησείου
Η κακή κατάσταση του κήπου του Θησείου, ανάγκασε την Κυβέρνηση να αναθέσει τη συντήρησή του στο Υπουργείο Εσωτερικών, το οποίο εκπόνησε, το 1870, νέο σχέδιο διαμόρφωσης με την επίβλεψη του μηχανικού Γ. Σούτσου. Η προτεινόμενη διάταξη του κήπου που ήταν πλέον οριοθετημένος από τις οδούς, ήταν γεωμετρική με κεντρικό κυκλικό στοιχείο στον άξονα του αρχαίου ναού, στοιχείο που επαναλαμβάνεται ως υδάτινη επιφάνεια και στην είσοδο της οδού Απ. Παύλου. Η φύτευση ανανεώθηκε αργότερα από τον Στέφανο Δραγούμη και το μηχανικό D. Maton.
Το 1910 στο χώρο λειτουργούσε δημοτικό φυτώριο.
1. Το γεγονός παρατηρείται στις προκηρύξεις των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών, αλλά και σε όλα τα διατάγματα για την οικοδόμηση των δημοσίων κτηρίων.
2. Κ. Μπίρη, «Το δένδρο», περ. Αρχιτεκτονική, τ.14, 1959, σ. 13-14
3. Το σχέδιο πόλεως της περιοχής, τροποποιήθηκε με το Δ/γμα «περί της πέριξ του θεάτρου πλατείας», ΦΕΚ 50/Α/1-11-1865 το οποίο εγκρίνει το συνυποβαλλόμενον διάγραμμα, δι ου εγκαθίσταται η απ αρχής υπάρξασα και καταργηθείσα του θεάτρου πλατεία, περιοριζομένη εις το απολύτως απαιτούμενον εμβαδόν προς στάθμευσιν των αμαξών.
4. Ο υπομηχανικός Dejire Maton ήταν μέλος της Γαλλικής αποστολής μηχανικών, η οποία με επικεφαλής τον μηχανικό Kelenek μετακλήθηκε από την κυβέρνηση Τρικούπη το 1882 για την οργάνωση της πολιτικής υπηρεσίας των Δημοσίων Έργων που είχε συσταθεί το 1878. Ο D. Maton προσλήφθηκε ταυτόχρονα από το Δήμο Αθηναίων, για διάφορα έργα οδοποιίας στην πόλη. Παρέμεινε στην υπηρεσία του Δήμου και λίγα χρόνια ακόμη, μετά τη λήξη των συμβάσεων της επιτροπής το 1892. Κ. Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα 1966, σ. 273.
5. Ο γεωπόνος Αντώνης Schmidt, ήταν γιός του κηποτέχνη Fr.Schmidt που είχε διαμορφώσει στην εποχή του Όθωνα, τους περισσότερους κήπους της πόλης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Γέροντα Δ., Ιστορία του Δήμου Αθηναίων (1835-1971), 1972
• Δημοτικόν Νοσοκομείον η «Ελπίς» 1902-1911 και Δημοτικόν Μαιευτήριον 1905-1911, Εν Αθήναις 1912
• Μελαμπιανάκη Ε., Οι πλατείες της Αθήνας 1834-1945. Διαδικασία διαμόρφωσης, λειτουργία, πολεοδομική σημασία, Διδακτορική διατριβή, 2006
• Καρδαμίτση Αδάμη Μ., «Η πλατεία Εθνικής Αντίστασης», περ. Αθηναϊκά, τ.109/2004
• Μπίρη, Κ., «Οι δύο κήποι», Περ. Αρχιτεκτονική, τ.1, 1957
• Μπίρη Κ., Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, 1966
• Παππά Α., Το Παγκράτι, 1999
• Παρασκευόπουλου Π., Οι Δήμαρχοι των Αθηνών, Ανατύπωση 2001
mardaniil@yahoo.gr
