ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το Τατόι αποτελεί ένα ιδιαίτερο πολιτισμικό τοπίο λόγω της ιστορικής του ταυτότητας, του φυσικού του πλούτου και των μνημείων του. Οι έννοιες που συχνά του αποδίδονται, αναδεικνύοντας πολυσύνθετη τη διάστασή του, είναι του δάσους (Αμοργιανιώτης, 1997), του ιστορικού τόπου (Σταματόπουλος, 2004), του κτήματος (Σταματόπουλος, 2011) και του πάρκου.
Η ανάθεση του Σχεδίου Γενικής Διάταξης για την αξιοποίηση και ανάδειξη του Τατοΐου από τον Ο.Ρ.Σ.Α. στάθηκε μια ισχυρή πρόκληση για τα μέλη της ομάδας μελέτης. Τοπιακά θέματα προέκυψαν από την πρώτη στιγμή, από το πρώιμο ήδη στάδιο της αναγνώρισης του χώρου που προϋπέθετε η Ανάλυση. Ο προσδιορισμός των διαφορετικοτήτων μέσα σε ένα ενιαίο τοπίο είχε ως σκοπό τη διάσωση των στοιχείων που προσδιόριζαν την τοπιακή δομή. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που υπέφωσκε κατά τη διαδικασία της σύνταξης της Πρότασης ανάδειξης του τοπιακού συνόλου ήταν η καταστροφή δομικών στοιχείων από την ίδια την πρόταση.
ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΤΟΥ ΤΑΤΟΪΟΥ
Η περιοχή μελέτης του Τατοΐου εκτείνεται σε 22.500 περίπου στρέμματα στις νοτιοανατολικές υπώρειες της Πάρνηθας. Κατά το πλείστον δασική, διακόπτεται από περιορισμένα τμήματα καλλιεργήσιμων εκτάσεων (περί τα 1250 στρέμματα συνολικά) και περικλείει στον κεντρικό της πυρήνα τις εγκαταστάσεις του πρώην βασιλικού κτήματος σε έκταση 1500 στρεμμάτων, όπου συγκεντρώνεται το κύριο κτηριακό δυναμικό (14.340 m2). Ο χώρος δέχεται ιδιαίτερες απειλές: κίνδυνος κατάρρευσης πολλών κτηρίων λόγω της εγκατάλειψης, της μη ελεγχόμενης ανάπτυξης της βλάστησης αλλά και της παλαιότητας των δέντρων, αυξημένοι κίνδυνοι πυρκαγιάς, ρύπανσης, βανδαλισμών και όχλησης της πανίδας λόγω της ανεξέλεγκτης εισροής επισκεπτών (Σταματόπουλος, 2011).
Μέσω της τοπιακής ανάλυσης, η οποία βασίστηκε στις μεθοδολογίες εκτίμησης του χαρακτήρα του τοπίου (Landscape Character assessment), καταγράφηκαν οι μορφές, οι λειτουργίες και οι αξίες του τοπίου, προσδιορίστηκαν τα ιδιαίτερα στοιχεία του, αναγνωρίσθηκαν οι τοπιακές ενότητες και ο βαθμός ευπάθειάς τους. Με την SWOT ανάλυση που ακολούθησε ξεκαθαρίστηκαν τα δυνατά σημεία του κτήματος Τατοΐου έναντι των αδύνατων σημείων του, οι ευκαιρίες έναντι των απειλών. Μέσω της κτηριακής ανάλυσης τέλος καταγράφηκαν η μορφολογία και η οικοδομική κατάσταση των κτηρίων, διευκρινίσθηκε ο βαθμός επικινδυνότητας τους και το ενδεχόμενο αποκατάστασής τους.
Στην περιοχή μελέτης εντοπίστηκαν πέντε ενότητες τοπίου, η ταξινόμηση των οποίων βασίστηκε σε παρόμοια πρότυπα ως προς τη γεωλογία, την εδαφολογία, την βλάστηση, τις χρήσεις γης, τους τύπους των κτηρίων και τη μορφολογία του τοπίου. (Εικ.1)
Α. Δρυόδασος
Το βόρειο τμήμα της περιοχής μελέτης αποτελείται από δρυς ιδιαίτερης αισθητικής και περιβαλλοντικής αξίας και χαλέπιο πεύκη (Κίλιας, 1968). Οι πανοραμικές θέες προς την Ιπποκράτειο Πολιτεία (Αγία Τριάδα) και οι γραμμικές θέες εποχιακά διαφοροποιούνται ως προς το οπτικό βάθος και τους χρωματισμούς των φυλλοβόλων δένδρων. (Εικ. 2)
Β. Μαχούνια - Παλαιόπυργος – Άγιος Αθανάσιος - Πύλη Βαρυμπόμπης
Χωροθετείται στο κεντρικό τμήμα της περιοχής μελέτης και ανατολικά του Κεντρικού Πυρήνα. Η βλάστηση χαρακτηρίζεται από μια μίξη Χαλεπίου Πεύκης και αείφυλλων πλατύφυλλων στον υποόροφο (Κίλιας, 1968). Στοιχεία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους αποτελούν οι συστοιχίες κυπαρισσιών, οι βραχώδεις εξάρσεις που είναι εμφανείς από τη λεωφόρο Δεκελείας και η πηγή του Δρούβα στη θέση Μαχούνια. Η περιοχή περιλαμβάνει την επίσημη είσοδο της πρώην βασιλικής οικογένειας στο κτήμα (Πύλη της Βαρυμπόμπης), και τον Παλαιόπυργο, αξιόλογο βυζαντινό μνημείο της περιοχής, που καταρρέει. (Εικ. 3)
Γ. Μπάφι
Το νοτιοανατολικό τμήμα της περιοχής μελέτης έχει χαρακτήρα “φρέσκου” δάσους με κυρίαρχο είδος την Χαλέπιο Πεύκη. Το τοπίο είναι σχετικά επίπεδο, έντονα χαραγμένο από τους χείμαρρους και διάσπαρτο από τα «κενά» των αγροτικών εκτάσεων. (Εικ. 4-5)
Δ. Κιθάρα - Πλάτανος
Στο κεντρικό τμήμα του κτήματος και δυτικά του κεντρικού πυρήνα, η περιοχή αποτελεί τη λεκάνη απορροής των πέριξ και εντός του κτήματος υδάτων. Ο συνδυασμός του πλούσιου δάσους των τρεχούμενων νερών και της ανθρώπινης παρέμβασης δημιουργούν ένα “αρκαδικό” τοπίο. Η βλάστηση χαρακτηρίζεται από την μίξη Χαλεπίου Πεύκης και αείφυλλων πλατύφυλλων (Κίλιας, 1968). Η διαδρομή της Κιθάρας αποτελεί ένα φυσικό, αισθητικό και ιστορικό μνημείο, όπου συνυπάρχουν το δάσος, οι πέτρινοι τοίχοι, τα τοξωτά γεφύρια και η λιμνοδεξαμενή της Κιθάρας. Ο Πλάτανος - ένα ξέφωτο με κυρίαρχο στο κέντρο του το αιωνόβιο δένδρο - είναι σήμερα ο πιο δημοφιλής τόπος αναψυχής του Κτήματος.(Εικ. 6-7)
Ε. Κεντρικός πυρήνας
Πρόκειται για τοπίο ιδιαίτερου πολιτισμικού, ιστορικού και αισθητικού χαρακτήρα. Στην περιοχή βρίσκονται τα Ανάκτορα (Καρδαμίτση-Αδάμη, 2009) με όλα τα υποστηρικτικά τους κτήρια, τα κτήρια που σχετίζονταν με την αγροτική παραγωγή του κτήματος (Καβαλλίνης, 2000), το κοιμητήριο της τέως βασιλικής οικογένειας στο Παλαιόκαστρο, στοιχεία της νεότερης ιστορίας αλλά και αρχαιολογικά ευρήματα, όπως τα ίχνη του οχυρού της Δεκέλειας. Η βλάστηση αποτελείται από Χαλέπιο Πεύκη με υποόροφο αείφυλλων πλατύφυλλων (Καραχάλιος, 2007; Κολλάρου, 2007), χαρακτηριστικές συστάδες κυπαρισσιών και ξενικά είδη (Κίλιας, 1968). Οι κήποι του παλατιού ενσωματώνουν ιδιαίτερα στοιχεία όπως η τεχνητή σπηλιά, παρτέρια με εποχιακά φυτά, αλέες, στοιχεία νερού (Κανέλλου, 2011). Αξιοσημείωτες είναι οι πανοραμικές θέες στα ξέφωτα, και οι γραμμικές θέες των κεντρικών διαδρομών. (Εικ. 8-9)
ΠΡΟΤΑΣΗ
Η πρόταση υπακούει σε βασικές αρχές που προσδιορίζονται από το ίδιο τον πολυσύνθετο χαρακτήρα του τόπου, τον μελλοντικό του ρόλο ως Περιαστικό Μητροπολιτικό Πάρκο και από την ανάγκη για οικονομική αυτοδυναμία και αυτάρκεια:
• Την Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος
• Το Σεβασμό της Ιστορικής Ταυτότητας
• Τον Σεβασμό του Δημόσιου Χαρακτήρα
• Την Ενίσχυση της Υπάρχουσας Δυναμικής
• Την Ανάπτυξη - Ανταποδοτικότητα
Διακρίνεται σε πέντε άξονες προτάσεων δραστηριοτήτων με συγκεκριμένους στόχους σχεδιασμού:
Α. Άξονας πρωτογενούς παραγωγής και μεταποίησης. Περιλαμβάνει την αναβίωση παραδοσιακών καλλιεργειών, την εισαγωγή νέων καλλιεργειών και τη μεταποίηση των προϊόντων αυτών, με στόχο τόσο τη διάθεση αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων για κατανάλωση και εμπορία εντός και εκτός του κτήματος Τατοΐου, όσο και την εκπαιδευτική αξιοποίηση των εγκαταστάσεων που θα δημιουργηθούν. (Εικ. 10)
Β. Άξονας αναψυχής και άθλησης. Περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων: Αθλητικές δραστηριότητες (ποδηλασία, πεζοπορία) (Λυριντζής & Αλμπάνης, 2009), αθλοπαιδιές (παιδικές χαρές), δραστηριότητες συναφείς με την περιβαλλοντική εκπαίδευση (Birdwatching, επίσκεψη πεζή ή επί υποζυγίων στο δάσος, στις καλλιέργειες, στους τόπους παραγωγής) (Bell, 1997).
Γ. Πολιτιστικός Άξονας. Περιλαμβάνει τη δημιουργία Μουσείων για την ανάδειξη των ιδιαίτερων ιστορικών, αρχαιολογικών και φυσικών στοιχείων του Πάρκου, τη χωροθέτηση πολιτιστικών δραστηριοτήτων υπαιθρίων αλλά και στεγασμένων (Burkova, 2007; Woustra & Fieldhouse, 2000)(Εικ.11).
Δ. Άξονας επιστημονικής, οικολογικής, ερευνητικής δραστηριότητας, με δυνατότητα διεξαγωγής, σε συνεργασία με εκπαιδευτικά ιδρύματα, επιστημονικής έρευνας και συνεδρίων με αντικείμενα συναφή με τις δραστηριότητες του Πάρκου.
Ε. Άξονας εστίασης και φιλοξενίας, με αντικείμενο την οργάνωση δικτύου εστίασης στο Πάρκο (αναψυκτήρια, εστιατόριο, ταβέρνα, καφενεία) αλλά και τη χωροθέτηση κτηρίου φιλοξενίας.
Σύμφωνα με τα ανωτέρω, η πρόταση αποδίδει το Πάρκο στους πολίτες ελεύθερο, εξασφαλίζοντας τους αναγκαίους πόρους για τη συντήρηση, τη λειτουργία και την ανάπτυξή του, αποκλείοντας δραστηριότητες που θα απειλούσαν με υποβάθμιση ή καταστροφή το φυσικό και πολιτισμικό τοπίο (Ιnskeep,1991).
Ενθαρρύνεται η πρόσβαση με τα μέσα μαζικής μεταφοράς (Εικ. 12), επιδιώκεται η βέλτιστη συνεργασία ιδιωτικού και δημοσίου τομέα με αμοιβαία ωφέλεια, αναζητείται η εθελοντική συμμετοχή πολιτών σε ποικίλες υποστηρικτικές δραστηριότητες και προτείνεται η αναβίωση και εκμετάλλευση του brand name του Τατοΐου. Το Τατόι μετατρέπεται σε Περιαστικό Μητροπολιτικό Πάρκο και σε έναν σημαντικό τουριστικό πόλο έλξης, με διεθνή προβολή, διατηρώντας αναλλοίωτα τα στοιχεία και τις ποιότητες του τοπίου του.
Το άρθρο βασίστηκε στη μελέτη εκπόνησης του Σχεδίου Γενικής Διάταξης για την Προστασία και Ανάδειξη του Κτήματος Τατοΐου που εκπονήθηκε για λογαριασμό του Ο.Ρ.Σ.Α. και του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού της Πάρνηθας από τους μελετητές Αντώνη Κρασά, Μανώλη Βότση, Φίλιππο Γεροντάκη, Αικατερίνη Γκόλτσιου, Κωνσταντίνο Ζαφείρη, Σταύρο Γανωτή, Κωνσταντίνο Γρίσπο, Ελένη Παπαδοπούλου, Νίκη Καρδακάρη, Ιωάννη Αρνέλλο, Κωνσταντίνο Τουμπακάρη, Γεώργιο Παυλόπουλο, Αναστάσιο-Δαμιανό Μαΐστρο, υπό την ιδιότητά τους ως τεχνικών συμβούλων του Ο.Ρ.Σ.Α.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνόγλωσση
- Αμοργιανιώτης Γ (1997). Σχέδιο διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Πάρνηθας, Τεύχη Α’ έως ΣΤ’, Δασαρχείο Πάρνηθας
- Καβαλλίνης Ι. (2000). Αποτύπωση Κτιριακών Εγκαταστάσεων Βασιλικού Κτήματος Τατοΐου, Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού
- Kανέλλου Η. (2011). Μελέτη αποκατάστασης ιστορικών κήπων του πρώην Βασιλικού Κτήματος Τατοΐου. Μεταπτυχιακή μελέτη. Εργαστήριο Ανθοκομίας και Αρχιτεκτονικής Τοπίου, Τμήμα Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής. Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. ¨
- Καραχάλιος, Μ. (2007). Η διαχείριση των Εθνικών Δρυμών. Η περίπτωση της Πάρνηθας. Μεταπτυχιακή Εργασία. Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών της Περιβαλλοντικής Επιστήμης. Τμήμα Βιολογίας. Παν/μιο Πατρών.
- Καρδαμίτση – Αδάμη Μ. (2009), Ανάκτορα στην Ελλάδα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα: Μέλισσα.
- Κίλιας Σ. (1968). Δασοπονική μελέτη Βασιλικού Δασοκτήματος Τατοΐου.
- Κολλάρου Σ. (2007). Φυτοποικιλότητα: αξία διατήρησης στο ορεινό οικοσύστημα της Πάρνηθας. Μεταπτυχιακή Εργασία. Τμήμα Οικονομίας και Οικολογίας. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
- Λυριντζής Γ. και Αλμπάνης K. (2009). Αξιοποίηση εκτάσεων δασικού χαρακτήρα με έμφαση στον οικοτουρισμό και τον αγροτουρισμό. ΕΘΙΑΓΕ (εκδ. ΕΘΙΑΓΕ), τεύχος 37, σελ. 16-19.
- Σταματόπουλος Κ., (2004), Το χρονικό του Τατοΐου, Αθήνα: Καπόν.
- Σταματόπουλος Κ., (2011), ΤΑΤΟΪ Περιήγηση στον χρόνο και το χώρο, Αθήνα: Καπόν.
- Σταματόπουλος Κ. (2011), Είναι έγκλημα να αφήνουμε το Τατόι να ρημάζει, Καθημερινή 21-9-2011
- ΥΠΠΟ, Εφορεία Νεοτέρων Μνημείων Αττικής, (2005), Πρώην Βασιλικό Κτήμα Τατοΐου, Περιγραφή υφιστάμενης κατάστασης – Αρίθμηση κτιρίων Βάσει Τοπογραφικού, Τεύχη 1-2, συντ. Κουσιούρη Ε., Τασιούδη Σ., Παπαδοπούλου Ε., προϊστ. Χριστοφίδου Α.
Ξενόγλωσση
- Bell S. (1997). Design for outdoor recreation. London: Spon Press.
- Burkova, T. (2007). Peterhof: The Palaces and the Fountains. St. Petersburgh: Peterhof State Museum
- Inskeep E. 1991. Tourism Planning. An Integrated and Sustainable Development Approach. New York: Van Nostrand Reinhold.
- Woudstra J., Fieldhouse K. (2000). The Regeneration of Public Parks. London: E & FN Spon.
ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ
http://www.greekarchitects.gr
http://attikovima.gr/index.php/archive-attiko-vima/newspaper-archive-list/778-attiko-vima-20-7-2012
http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=466017
http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid=4741512
http://www.moa.gov.cy/forest
http://www.chateaudechantilly.com/en/presentation.p91.html
http://www.parc-de-sceaux-92.net/
http://www.festival-aix.com/
http://www.chateaux-de-la-loire.fr/
antoniskrasas@hotmail.co.uk
agkolj@otenet.gr
sitonag@tee.gr
